صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)
دولت‌ها به‌منظور کاهش تصدی‌گری، افزایش بهره‌وری، افزایش کارایی اقتصاد به‌واسطه مشارکت افراد، کاهش دخالت دولت در راستای افزایش توان رقابت کسب و کارها و بالابردن روحیه پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در افراد جامعه اقدام به خصوصی‌سازی و واگذاری سهام خود در شرکت‌ها می‌کنند. پایه‌های ایجاد صندوق‌های قابل معامله دولتی نیز بر این اساس بنا نهاده شده است. به این ترتیب دولت سهام خود در شرکت‌ها را در قالب صندوق‌های قابله معامله به عموم عرضه می‌کند. در بودجه سال 99 دولت به‌منظور جبران بخشی از هزینه‌های خود اقدام به واگذاری سهام شرکت‌های دولتی در قالب صندوق ETF کرد. در این راستا هیئت‌وزیران دولت به وزارت اقتصاد و دارایی مجوز تأسیس سه صندوق ETF را به شرح زیر صادر کرد:
انواع صندوق ETF
- صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله بانک و بیمه، شامل باقی‌مانده سهام دولت در بانک‌های صادرات، ملت، تجارت و شرکت‌های بیمه البرز و اتکایی امین
- صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله پالایشی شامل باقی‌مانده سهام دولت در پالایشگاه‌های اصفهان، تهران، بندرعباس و تبریز
- صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله صنایع خودرویی و فلزی شامل باقی‌مانده سهام دولت در شرکت‌های ایران‌خودرو، سایپا، فولاد مبارکه و ملی صنایع مس
در سالی که گذشت بخشی از سهام دولت در شرکت‌های بانکی، بیمه‌ای و پالایشی با عنوان صندوق دارا یکم و پالایش یکم به مردم عرضه شد. در این گزارش به بررسی پالایش یکم خواهیم پرداخت، پالایش یکم یک صندوق قابل معامله است؛ بنابراین پیش از ارائه توضیحات مربوط به این صندوق، مرور کوتاهی بر مفهوم صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله خواهیم داشت:
صندوق‌های سرمایه‌گذاری واسطه‌های مالی هستند که منابع مالی اشخاص و شرکت‌ها را جمع‌آوری کرده و در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری می‌کنند. افرادی که سهام صندوق‌های سرمایه‌گذاری را خریداری می‌کنند، همان مالکان یا سهامداران هستند. مبلغ حاصل از سرمایه‌گذاری این افراد امکان خرید اوراق بهاداری از قبیل سهام یا اوراق بدهی را برای صندوق‌ها فراهم می‌آورد.
مفهوم ETF
ETF مخفف Exchange-traded fund بوده و فرایند آن به‌گونه‌ای است که با خرید هر واحد در این صندوق‌ها، دارایی شما سرمایه‌گذاری و برای کسب سود پس‌انداز می‌شود. اگر ما به‌دنبال فعالیت در بازار سهام البته بدون متحمل‌شدن ریسک زیاد، هزینه معاملات فراوان و پیچیدگی‌های مختلف آن باشیم، صندوق‌های قابل معامله در بورس ETF می‌تواند بهترین انتخاب باشد. این صندوق‌ها درواقع محصولی با هزینه، ریسک و پیچیدگی کمتر در مقایسه با خرید و فروش مستقیم سهام و دارای مزایای آن هستند. همچنین ساختاری شبیه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک دارند، اما برخلاف این صندوق‌ها که تنها در پایان روز و پس از محاسبه NAV می‌توان آن‌ها را خرید و فروش کرد، سرمایه‌گذاران می‌توانند واحدهای ETF را مانند سهام در طول روز معامله کنند و از مزیت نقدشوندگی سریع‌تر آن در مقایسه با صندوق سرمایه‌گذاری مشترک بهره‌مند شوند.
تاریخچه پالایش یکم
صندوق سرمایه‌گذاری پالایشی یکم در 03/06/1399 با دریافت مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار (سبا) به شماره ۱۱۷۴۵ به‌عنوان صندوق سرمایه‌گذاری موضوع ماده ۲۸ و بند ۶ ماده ۷ قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذرماه سال ۱۳۸۴، در تاریخ 09/09/1399 فعالیت خود را آغاز کرد. همچنین در تاریخ 03/06/1399 به شماره ثبت ۵۰۲۴۰ در اداره ثبت شرکت‌ها به ثبت رسید. هدف از تشکیل صندوق، جمع‌آوری وجوه از سرمایه‌گذاران و اختصاص آن‌ها به خرید یک سبد مشخص (سهام شرکت‌های پالایش نفت تهران، تبریز، اصفهان و بندرعباس) از سهام متعلق به دولت جمهوری اسلامی ایران و نگهداری دارایی‌های مذکور در طول دوره فعالیت صندوق و اوراق مشارکت، اوراق صکوک، اوراق بهادار رهنی، هر نوع سپرده‌گذاری و گواهی‌های سپرده منتشره توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری دارای مجوز از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق در راستای انجام عملیات بازارگردانی است. ضمناً طبق ماده ۴ اساسنامه صندوق، موضوع فعالیت فرعی این صندوق، بازارگردانی واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق «پالایشی یکم» است. مدت فعالیت صندوق به‌موجب ماده ۵ اساسنامه، نامحدود است. مدیر صندوق، شرکت تأمین سرمایه نوین است که در 18/01/1387 تأسیس شده است. متولی صندوق نیز مؤسسه حسابرسی ارقام‌نگر آریاست که در 13/11/1383 تأسیس شده است.
معاملات
این صندوق که شامل باقی‌مانده سهام دولت در چهار پالایشگاه تهران، اصفهان، تبریز و بندرعباس است، از همان ابتدا پر از حاشیه بود. درحالی‌که وزارت اقتصاد قول عرضه سه صندوق را در روزهای اوج بورس به مردم داده بود، یک قدم مانده تا عرضه پالایشی یکم، به‌عنوان دومین صندوق و بعد از عرضه دارا یکم، وزیر نفت ساز مخالف زد و پذیره‌نویسی این صندوق با حاشیه همراه شد. در ابتدا قرار بود این صندوق در اواخر تیرماه ۱۳۹۹ عرضه شود، اما خبرهای متعددی درباره عرضه‌نشدن این صندوق دولتی پخش شد و عرضه آن را به تعویق انداخت که همین امر موجب شد اخبار منتشرشده تأثیری منفی بر سهام شرکت‌های نفتی و پالایشی در بازار بورس بگذارد. پیش از انتشار خبر عرضه صندوق پالایشی یکم (دارا دوم)، انتشار و تکذیب مداوم اخبار پیرامون عرضه این صندوق به نوسانات زیادی بر بازار بورس و نمادهای این صنعت منجر شد. درنهایت در ۲۱ مرداد ۱۳۹۹ خبر عرضه صندوق پالایشی یکم به‌صورت رسمی اعلام شد.
تأیید و تکذیب عرضه یا عدم عرضه پالایشی یکم آن‌قدر ادامه داشت که سبب حرکت نخستین مهره ریزش بازار شد؛ ریزشی که از مردادماه آغاز شد و تا اوایل آبان ماه ادامه داشت و دامنه آن به ارزش پالایشی یکم نیز کشیده شد و بسیاری از خریداران این صندوق ناراضی از خرید خود، دولت را مقصر دانستند.
شروع معاملات صندوق پالایشی یکم
صندوق پالایشی یکم به‌عنوان دومین صندوق قابل‌معامله دولتی (ETF) از سهام شرکت‌های پالایش نفت تهران (شتران)، پالایش نفت تبریز (شبریز)، پالایش نفت اصفهان (شپنا) و پالایش نفت بندرعباس (شبندر) تشکیل شده است. پذیره‌نویسی این صندوق، از ۵ تا ۳۰ شهریور ۱۳۹۹ انجام شد و عموم مردم با استفاده از کد ملی خود توانستند برای خرید یا پذیره‌نویسی اقدام کنند. در پذیره‌نویسی صندوق پالایشی یکم، هر شخص حقیقی می‌توانست با استفاده از کد ملی خود تا سقف پنج میلیون تومان، واحدهای این صندوق را خریداری کند و محدودیت سنی برای خریداران وجود نداشت. اشخاصی که در اولین مرحله از پذیره‌نویسی واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق واسطه‌گری مالی یکم شرکت کرده بودند، قادر به خرید تنها سه میلیون تومان از واحدهای این صندوق با تخفیف ۲۰ درصد بودند. اشخاص برای شرکت در پذیره‌نویسی صندوق پالایشی یکم، نیازی به دریافت کد بورسی نداشتند، اما برای انجام معاملات این صندوق، ثبت‌نام در سامانه سجام و دریافت کد بورسی ضروری بوده است. پالایش یکم بعد از دارا یکم عرضه شد، اما در فضا و شرایطی متفاوت. در زمان عرضه دارا یکم بازار در حال رکوردزنی بود و شاخص کل بی‌وقفه می‌تازید، اما ورود پالایش یکم به بازار سرمایه با اصلاح شاخص همراه بود. این صندوق بعد از گذشت چند روز به‌شدت ریزش کرد و ارزش واقعی خود را از دست داد. دلایل این سقوط و ریزش به شرح ذیل است:
- تأخیرهای متعدد در زمان دقیق قابل معامله‌شدن نمادهای پالایشی در دوران پذیره‌نویسی
- تأثیرات منفی اخبار کذب درباره تصمیم به کاهش نوسان برخی نمادها
- افزایش میزان سهام شناور آزاد در بازار سرمایه
- نبود بازارگردانان در این نماد
ماهیت پالایش یکم
صندوق پالایش یکم، در دنیا به نام sector fund (صندوق بخشی) معروف است. این صندوق‌ها روی صنعت خاصی سرمایه‌گذاری می‌کنند و مختص آن صنعت هستند؛ مثلاً صندوق‌های بخشی پالایشی، تنها روی نمادهای پالایشی سرمایه‌گذاری می‌کنند. این صندوق‌ها قبلاً در ایران وجود نداشتند. در حال حاضر هم صندوقی به این نام وجود ندارد، ولی در عمل، پالایش یکم، این کار را انجام داده است.
حسن این صندوق‌ها این است که اگر یک سرمایه‌گذار تشخیص دهد که در حال حاضر برای مثال صنعت معدنی مناسب سرمایه‌گذاری است، لازم نیست همه سهم‌های این صنعت را بررسی کند و می‌تواند واحدهای صندوق بخشی معدنی را بخرد. در این صندوق‌ها، کارشناسان صنعت مربوط را بررسی می‌کنند و سرمایه‌گذار می‌تواند بهترین بازدهی از آن صنعت را کسب کند. این صندوق متشکل از نمادهای زیر است:
| شرکت | درصد به کل دارایی‌ها |
| نفت اصفهان | %99/27 |
| نفت بندرعباس | %76/27 |
| نفت تبریز | %93/10 |
| نفت تهران | %93/23 |
| جمع | %60/90 |
چون قیمت این صندوق تحت تأثیر ۴ سهم شتران، شبندر، شبریز و شپناست، بالا و پایین شدن قیمت تابلو معاملاتی این ۴ سهم، مستقیم بر صندوق ETF دوم یا همان پالایش، تأثیرگذار است؛ بنابراین اگر این صندوق را دارید، برای اطلاع از سود و زیانش، علاوه بر بررسی تابلو معاملاتی پالایش و تطبیق با ناو ابطال، معاملات ۴ سهم را نیز دنبال کنید. از آنجا که پالایشگاه‌های تهران، اصفهان، بندرعباس و تبریز، همگی از پالایشگاه‌های قدیمی کشور هستند، مشکلات اساسی دارند و باید به‌روزرسانی شوند. با فرض اینکه مذاکرات به‌خوبی انجام شود، پالایشگاه‌ها بتوانند قطعات جدید بخرند و خرید و فروش بیشتری را ثبت کنند؛ درنتیجه چشم‌انداز روشنی پیش روی پالایشی‌ها نمایان می‌شود.
سرمایه‌گذاری ها
سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار شامل سهام و انواع اوراق بهادار موضوع بند ۲۴ ماده ۱ قانون بورس و اوراق بهادار که به تأیید شورای عالی بورس رسیده است، در هنگام تحصیل به بهای تمام‌شده ثبت و در اندازه‌گیری‌های بعدی به خالص ارزش فروش طبق دستورالعمل نحوه تعیین قیمت خرید و فروش اوراق بهادار در صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله اندازه‌گیری می‌شود.
سرمایه‌گذاری در سهام شرکت های پالایش نفت تهران، تبریز، اصفهان و بندرعباس
سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌های پالایش نفت تهران، تبریز، اصفهان و بندرعباس به خالص ارزش فروش منعکس می‌شود. خالص ارزش فروش سهام مذکور عبارت است از ارزش بازار سهم در پایان روز یا قیمت تعدیل‌شده سهم، منهای کارمزد معاملات و مالیات فروش سهام. با توجه به دستورالعمل نحوه تعیین قیمت خرید و فروش اوراق بهادار در صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله مدیر صندوق می‌تواند درصورت وجود شواهد و ارائه مستندات کافی، ارزش سهم در پایان روز را به میزان حداکثر ۲۰ درصد افزایش یا کاهش دهد و قیمت تعدیل‌شده را مبنای محاسبه خالص ارزش فروش قرار دهد.
درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری ها در این صندوق ها
-
سود سهام
درآمد حاصل از سود سهام شرکت‌های پالایش نفت تهران، تبریز، اصفهان و بندرعباس در زمان تصویب سود توسط مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت‌های سرمایه‌پذیر و پس از بازشدن نماد معاملاتی شناسایی می‌شود. همچنین سود سهام متعلق به صندوق سرمایه‌گذاری به ارزش فعلی محاسبه و در حساب‌ها منعکس می‌شود. برای محاسبه ارزش فعلی سود سهام تحقق‌یافته و دریافت‌نشده، مبلغ سود دریافتی با توجه به برنامه زمان‌بندی پرداخت سود توسط شرکت سرمایه‌پذیر و حداکثر ظرف ۸ ماه، با استفاده از نرخ سود علی‌الحساب سالانه آخرین اوراق مشارکت دولتی به‌علاوه ۵ درصد تنزیل می‌شود. تفاوت بین ارزش تنزیل‌شده و ارزش اسمی با گذشت زمان به حساب سایر درآمدها منظور می‌شود.
-
سود سپرده بانکی و اوراق بهادار با درآمد ثابت یا علی‌الحساب
سود تضمین‌شده اوراق بهادار با درآمد ثابت یا علی‌الحساب سپرده و گواهی سپرده بانکی براساس مدت‌زمان و با توجه به مانده اصل سرمایه‌گذاری شناسایی می‌شود. همچنین سود سپرده بانکی با توجه به کمترین مانده وجوه در حساب سپرده و نرخ سود علی‌الحساب محاسبه می‌شود. مبلغ محاسبه‌شده علی‌الحساب سپرده و گواهی‌های سپرده بانکی با استفاده از نرخ سود همان اوراق و با در نظر گرفتن مدت باقی‌مانده تا دریافت سود با همان نرخ قبلی تنزیل شده و در حساب‌های صندوق سرمایه‌گذاری منعکس می‌شود.
ریسک های صندوق سرمایه گذاری
هرچند تمهیدات لازم به عمل آمده است تا سرمایه‌گذاری در صندوق سودآور باشد، احتمال وقوع زیان در سرمایه‌گذاری‌های صندوق همواره وجود دارد؛ بنابراین سرمایه‌گذاران باید به ریسک‌های سرمایه‌گذاری در صندوق توجه ویژه داشته باشند.
1. ریسک کاهش ارزش دارایی‌های صندوق:
قیمت اوراق بهادار در بازار، تابع عوامل متعددی از جمله وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، صنعت موضوع فعالیت و وضعیت خاص ناشر و ضامن آن است. با توجه به اینکه ممکن است در مواقعی تمام یا بخشی از دارایی‌های صندوق در اوراق بهادار سرمایه‌گذاری شده باشند و از آنجا که قیمت این اوراق می‌تواند در بازار کاهش یابد، صندوق از این بابت ممکن است متضرر شده و این ضرر به سرمایه‌گذاران منتقل شود.
2. ریسک کاهش ارزش بازاری واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق:
با توجه به اینکه واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق در بورس مربوط داد و ستد می‌شوند، این امکان وجود دارد که نوسانات میزان عرضه و تقاضا در بازار، قیمت واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق را نیز دستخوش نوسان کند. هر چند انتظار بر این است که قیمت واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق نزدیک به ارزش خالص دارایی آن‌ها باشد ممکن است قیمت بازاری واحدهای سرمایه‌گذاری به‌دلیل عملکرد عرضه و تقاضا بیشتر یا کمتر از ارزش خالص دارایی واحدهای سرمایه‌گذاری شود. بدین‌ترتیب حتی درصورت کاهش‌نیافتن ارزش خالص دارایی‌های صندوق، ممکن است سرمایه‌گذار با کاهش قیمت واحدهای سرمایه‌گذاری در مقایسه با قیمت خرید خود مواجه شده و از این بابت دچار زیان شود.
3. ریسک نوسان بازده بدون ریسک:
اگر نرخ بازده بدون ریسک (مانند سود علی‌الحساب اوراق مشارکت دولتی) افزایش یابد، به احتمال زیاد قیمت اوراق مشارکت و سایر اوراق بهاداری که سود حداقل یا ثابتی برای آن‌ها تعیین شده است، در بازار کاهش می‌یابد. اگر صندوق در این نوع اوراق بهادار سرمایه‌گذاری کرده باشد و بازخرید آن به قیمت معین توسط یک مؤسسه معتبر (مانند بانک) تضمین نشده باشد، افزایش نرخ بازده بدون ریسک، ممکن است سبب تحمیل ضرر به صندوق و متعاقباً سرمایه‌گذاران شود.
4. ریسک نقدشوندگی:
پذیرش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق در بورس، خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق را تسهیل کرده و این امکان را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند تا پس از پایان دوره انتظار که در اطلاعیه پذیره‌نویسی مشخص خواهد شد، در هر موقع که تمایل داشته باشند واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به قیمت منصفانه، فروخته و تبدیل به نقد کنند. با این حال، امکان تبدیل به نقدکردن واحدهای سرمایه‌گذاری نیز همواره تابع شرایط بازار خواهد بود. از طرف دیگر خرید و فروش واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق، تابع مقررات بورس مربوط است و ممکن است براساس این مقررات، معاملات صندوق تعلیق یا متوقف شود که در این شرایط سرمایه‌گذاران نمی‌توانند واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به نقد تبدیل کنند.
5. ریسک صنعت:
با توجه به اینکه مطابق با نصاب ترکیب دارایی‌های صندوق موضوع بند ۱-۲-۲ امیدنامه، سرمایه‌گذاری‌های صندوق محدود به صنایع خاصی شده است و همچنین میزان تنوع سهام موجود در صندوق، صندوق از نوسانات صنعت یادشده و ریسک آن‌ها تأثیرپذیری دارد.
معاملات واحدهای سرمایه‌گذاری
- معاملات واحدهای سرمایه‌گذاری در بورس، درصورت وجود عرضه و تقاضا به قیمت بازار انجام می‌پذیرد.
- ارزش خالص دارایی هر واحد سرمایه‌گذاری در هر زمان برابر با ارزش روز دارایی‌های صندوق منهای بدهی‌های صندوق تقسیم پر کل تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری در دست سرمایه‌گذاران در همان زمان است.
- در محاسبه ارزش دارایی‌های صندوق در هر زمان در شرایط عادی، مدیر باید قیمت جاری این دارایی‌ها را در بازار ملاک عمل قرار دهد. در تعیین این قیمت‌ها مدیر باید دستورالعمل نحوه تعیین قیمت‌های خرید و فروش اوراق بهادار در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مصوب سازمان بورس و اوراق بهادار را رعایت کند.
- در طول دوره فعالیت صندوق، واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق پس از پایان دوره انتظار که در اطلاعیه پذیره‌نویسی مشخص شده، در بورس مربوط قابل معامله است. سرمایه‌گذاران صندوق درصورت تمایل می‌توانند تمام یا بخشی از واحدهای سرمایه‌گذاری خود را در چارچوب مقررات معاملاتی، به‌واسطه کارگزاران دارای مجوز، از طریق بورس به فروش برسانند و سرمایه‌گذاری خود را نقد کنند. همچنین علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در صندوق نیز می‌توانند در چارچوب مقررات معاملاتی به‌واسطه کارگزاران دارای مجوز، اقدام به خرید واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق کنند.
هزینه های سرمایه گذاری در صندوق
- هزینه‌های سرمایه‌گذاری در صندوق به دو بخش تقسیم می‌شود. بخشی از این هزینه‌ها از محل دارایی‌های صندوق پرداخت می‌شود و بدین علت، ارزش خالص دارایی‌های صندوق کاهش می‌یابد. بخش دیگر از این هزینه‌ها، مستقیم از سرمایه‌گذار اخذ می‌شود. مبالغی که صندوق برای دریافت کالا (نرم‌افزار) یا خدمات پرداخت می‌کند، مشمول مالیات بر ارزش‌افزوده بوده که مالیات مذکور حسب مورد در حساب هزینه یا دارایی صندوق منظور می‌شود. طبق قوانین موجود خرید اوراق بهادار و کارمزدهایی که ارکان صندوق‌های سرمایه‌گذاری ثبت‌شده نزد سازمان بایت ارائه خدمات یا تضامین از صندوق مربوط دریافت می‌کنند، مشمول مالیات بر ارزش‌افزوده نمی‌شود.
- فهرست هزینه‌های قابل پرداخت از محل دارایی‌های صندوق، در اساسنامه قید شده است. برخی از این هزینه‌ها، مانند هزینه‌های طرح دعاوی به نفع صندوق یا علیه ارکان صندوق، به‌طورکلی پیش‌بینی‌پذیر نیستند و به موضوع دعاوی و مراحل و سرعت پیشرفت آن‌ها بستگی دارند. برخی از هزینه‌ها مانند هزینه‌های تأسیس و هزینه‌های تشکیل مجامع صندوق، با تصویب مجمع صندوق از محل دارایی‌های صندوق پرداخت می‌شود. برخی دیگر از هزینه‌ها از قبیل کارمزد معاملات، هزینه سود تسهیلات بانکی، هزینه نگهداری اوراق بهادار بینام صندوق با هزینه نقل و انتقال وجوه صندوق، از طریق مذاکره مدیر صندوق با ارائه‌دهندگان این خدمات با تسهیلات تعیین می‌شود.
- آن قسمت از هزینه‌های قابل پرداخت از محل دارایی‌های صندوق که از قبل پیش‌بینی شده است، به پیشنهاد مدیر صندوق، تأیید سازمان و تصویب مجمع تا سالانه حداکثر میزان 0.2 درصد از خالص ارزش دارایی‌های صندوق تا سقف
- هزینه‌هایی که باید توسط سرمایه‌گذار پرداخت شود، کارمزد معاملات واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق است که براساس مقررات مربوط تعیین می‌شود.
