پیش از آنکه بخواهیم در مورد اوراق مشارکت و نحوه خرید آن اوراق با جزییات توضیح دهیم، لازم است تا در رابطه با اوراق بدهی (اوراق قرضه) یا همان Bonds که در دنیا رایج است مطالبی را ارائه کنیم.

اوراق قرضه یا باند چیست؟

اوراق قرضه به اوراقی گفته می شود که صادرکننده تعهد می کند در طی یک بازه معین تعریف شده (عموماً یک ساله) سودی معادل قیمت اسمی ضربدر نرخ سود به دارنده آن بپردازد و در پایان دوره اوراق، مبلغ اسمی را به دارنده ورقه پرداخت نماید. درواقع ناشر اوراق با انتشار اوراق قرضه برای خود بدهی ایجاد می کند. لازم به ذکر است که این اوراق در سه نوع کوپن دار، اوراق قرضه با نرخ بهره صفر (بدون بهره) و اوراق قرضه بدون سررسید تقسیم بندی می شود. در دنیا شرکت ها را بر اساس وضعیت مالی آن ها از A تا D تقسیم بندی می کنند و هر شرکت با توجه به رتبه ای که دارد موظف به پرداخت مبلغ مشخصی از نرخ سود می باشد. مثلاً فرض کنید چنانچه نرخ بهره آمریکا ۲٫۵ درصد باشد و درنتیجه بانک ها به سپرده های خود ۲٫۵ درصد سود سالیانه بدهند شرکتی که دارای گرید A می باشد بر اساس بررسی های به عمل آمده موظف به پرداخت سود ۳ درصدی به دارندگان اوراق قرضه هست درحالی که شرکتی که رتبه C را دارد موظف به پرداخت سود ۶ درصدی می باشد و حتی اوراق بنجل (کم اعتبار و پرریسک) نیز در اقتصاد آمریکا منتشر می شود و دارای بیشترین بازدهی هست ولی این اوراق عموماً توسط شرکت های با وضعیت مالی ناگوار منتشر می گردد. همچنین لازم به ذکر است که جز برخی اوراق بدهی مانند اسناد خزانه دولتی یا شهرداری ها تمامی این اوراق ضامن بازپرداخت اصل وفرع سود را نداشته و سرمایه گذاران با آگاهی کامل نسبت به وضعیت مالی و عملکرد شرکت اقدام به سرمایه گذاری در اوراق قرضه می نمایند.

اوراق مشارکت چیست؟

حال که با مفهوم اوراق قرضه در دنیا آشنا شدید می توان درباره اوراق مشارکت صحبت کرد. طبق قانون، اوراق مشارکت اوراق بانام یا بی نامی است که به قیمت اسمی و برای مدت معین منتشر می شود و سرمایه گذار نسبت به قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت در سود حاصل از پروژه ها مدعی است. درواقع اوراق مشارکت مانند یک بدهی برای ناشر می باشد که با انتشار آن تعهد می نماید طی بازه های زمانی معین مبلغ ثابتی را که در برگه اوراق ذکر می گردد در قالب سود اوراق به سرمایه گذار بپردازد. حال به توضیحات بیشتری در رابطه با اوراق مشارکت می پردازیم.

دولت، شرکت های دولتی، شهرداری ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات عام المنفعه و شرکت های وابسته به دستگاه های مذکور، شرکت های سهامی عام و خاص و شرکت های تعاونی تولید بر طبق قانون جزو شرکت هایی هستند که مجاز به انتشار اوراق مشارکت برای تأمین بخشی از منابع مالی لازم جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و تأمین مواد اولیه تولید و یا طرح های عمرانی و انتفاعی دولت هستند. بر طبق قانون و برای آنکه انتشار اوراق مشارکت توجیه داشته باشد شرکت پروژه ای را که بابت آن اوراق منتشر می نماید ارزیابی کرده و بر اساس توجیه پذیر بودن فرایند انتشار اوراق را آغاز می نماید. در این رابطه لازم به ذکر است که عموماً نرخ بازدهی سالیانه اوراق مشارکت را عموماً بین ۳ تا ۵ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده بلندمدت یک ساله بانک ها تعریف می کنند تا از این دریچه سرمایه گذاران اعم از حقیقی و حقوقی به سرمایه گذاری در اوراق مشارکت رغبت نمایند. همچنین برخلاف اوراق قرضه ای که در خارج رایج است می توان گفت که تقریباً تمام اوراق مشارکت هایی که تا به امروز منتشرشده اند دارای ضامن سودآوری می باشند. به این معنی که در زمان انتشار اوراق در ورقه مزبور سود علی الحساب تعریف می گردد که این سود درواقع تضمین شده است و ناشر و در شرایط خاص ضامن اوراق، پرداخت سود را در تاریخ های اعلام شده تضمین می نماید و از این دریچه ریسکی متوجه دارندگان اوراق نخواهد بود. البته چنانچه بازدهی بیشتر ازآنچه برآورد شده محقق نماید در این صورت مابه التفاوت را به حساب شما منظور خواهند نمود. البته این مورد در مواقع کمی روی می دهد. همچنین اوراق مشارکت مشابه اوراق قرضه کوپن دار می باشند که در دوره های معین(عموماً سه ماهه) سود پرداخت می گردد و درنهایت در انتهای عمر اوراق، اصل سرمایه به حساب سرمایه گذار واریز می گردد. طبق قانون خریدوفروش اوراق مشارکت مستقیماً و یا از طریق بورس اوراق بهادار قابل انجام است.

ویژگی های اوراق مشارکت چیست؟

۱) بانام یا بی نام: بنا به شرایط تعریف شده از سوی ناشر، اوراق مشارکت بانام یا بی نام می باشد که در تبلیغات رسانه ای این مورد را اعلام می کنند. توجه فرمایید که اوراق بانام تنها به نام دارنده آن است و حتی در صورت سرقت یا مفقودی ورقه امکان فروش و بهره مندی از مزایا وجود ندارد؛ اما اگر اوراق بی نام باشد در حقیقت در وجه حامل بوده و می بایست نسبت به مراقبت از اوراق توجه ویژه ای مبذول دارید و بعضاً افرادی که سرمایه سنگینی را در این سرمایه گذاری وارد می کنند اوراق مالکیت را در صندوق امانات بانکی نگه می دارند.

۲) اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام: اوراقی است که توسط ناشر بورسی منتشر می شود و در زمان سررسید اوراق مشارکت و یا در زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام تبدیل می گردد که البته در این رابطه در مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام تصمیم گیری می شود.

۳) اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام: این اوراق توسط شرکت های سهامی عام منتشرشده و در تاریخ سررسید به جای پرداخت اصل مبلغ، با سایر سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تعویض می گردد.

لازم به ذکر است که روش های دوم و سوم انتشار اوراق در تاریخ تهیه این مقاله مرسوم نیست.

نحوه خرید اوراق مشارکت

بر اساس قانون، ناشر اعم از بورسی و غیر بورسی موظف است یک بانک را به عنوان بانک عامل معرفی نماید تا سرمایه گذاران از طریق آن بانک اقدام به خرید اوراق نموده و سودهای دوره ای و اصل سرمایه در پایان دوره را نیز از همان بانک دریافت نمایند. توجه گردد که در طی چند سال اخیر مبلغ ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ (یک میلیون) ریال به عنوان مبلغ اسمی اوراق مشارکت شناسایی شده است و عموماً شما به عنوان یک سرمایه گذار بایستی حداقل ۱۰ ورقه معادل ۱۰ میلیون ریال را خریداری نمایید تا اوراق به شما واگذار گردد.

در صورت خرید اوراق مشارکت حتماً به اطلاعات مندرج بر روی اوراق توجه فرمایید. در این اوراق در رابطه با موارد زیر توجه نمایید:

بانام یا بینام، تعداد اوراق مشارکت و مبلغ سرمایه اسمی، درصد سود علی الحساب، عمر اوراق مشارکت (دوساله الی ۵ ساله)، دوره های پرداخت سود

نکاتی مهم در رابطه با معاملات اوراق مشارکت که هر سرمایه گذار باید آن را بداند:

1. همان طور که پیش از این ذکر شد اوراق مشارکت قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. حال دو حالت به وجود خواهد آمد:

  • مواردی که دولت و ارگان های دولتی ناشر اوراق هستند و عرضه تنها از طریق بانک های عامل انجام می گیرد شما معمولاً در زمان عرضه، خریدار اوراق خواهید بود تا زمان سررسید و درصورتی که تمایل به فروش اوراق زودتر از سررسید داشته باشید بایستی مجدداً به بانک عامل یا نهادی که در برگه اعلام می گردد مراجعه نمایید (توجه فرمایید که حتماً بایستی در این حالت عنوان قابل بازخرید در اوراق ذکر گردد).
  • اوراق مشارکتی است که در بازار بورس عرضه و معامله می گردد. در این رابطه لازم به ذکر است با توجه به شرایط در زمان عرضه اوراق در نوبت اول، شما اجازه درخواست خرید از طریق حساب آنلاین معاملاتی یا از طریق سفارش اینترنتی (درصورتی که ناشر یک شرکت بازار پایه باشد) را خواهید داشت؛ بنابراین حتماً بایستی به اطلاعیه عرضه اوراق مشارکت و شیوه درخواست توسط سرمایه گذاران توجه فرمایید یا از طریق کارگزاری خود این موضوع را جویا شوید.

2. اوراق مشارکت عرضه شده در بورس قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. فرض کنید شما پس از خرید اوراق و نگهداری شش ماهه قصد فروش آن را دارید. شما به راحتی می توانید درخواست فروش خود را از طریق کارگزاری خود داده و در طرف مقابل درصورتی که هیچ متقاضی نباشد بازارگردان اوراق موظف به خرید اوراق از شما است و می توان از بابت فروش اوراق مشارکت اطمینان داشت.

3. پرداخت سود: فرض کنیم که هدف شما پس از خرید اوراق مشارکت، نگهداری تا سررسید می باشد. از طرفی تاریخ پرداخت اولین سود به شما ۳۰ آذر است. طبق قانون بورس، نماد معاملاتی اوراق مشارکت سه روز پیش از موعد پرداخت بسته می شود و روز بعد از پرداخت سود بازگشایی می گردد. هم چنین زمانی که شما اوراق مشارکت خریداری می کنید کارگزار شما از شما یک حساب بانکی خواهد گرفت تا سود اوراق به آن حساب واریز گردد. لازم به ذکر است که سود اوراق مشارکت توسط شرکت به حساب سپرده گذاری مرکزی واریز و شرکت سپرده گذاری به حساب اعلامی شما واریز خواهد کرد.

4. خرید اوراق مشارکت در میان دوره: فرض کنیم شما خواهان خرید اوراق مشارکت هستید. این اوراق در تاریخ ۳۰ آبان آخرین نوبت سود را پرداخت کرده است و شما در تاریخ ۲۰ آذر می خواهید اوراق مشارکت را بخرید. حال مبلغ پرداختی توسط شما چه میزان خواهد بود؟ ضمن پرداخت بابت قیمت تابلو (که عموماً همان قیمت اسمی اوراق است) بایستی سود مربوط به ۲۰ روز (از یک تا ۲۰ آذر) را به دارنده قبلی اوراق بپردازید و در مقابل در تاریخ بعدی پرداخت سود (مثلاً ۳۰ آذرماه) معادل سود یک ماه را دریافت خواهید کرد و در واقع شما سود ۱۰ روز آخر ماه که اوراق در مالکیت شما بوده را به صورت خالص دریافت می کنید.

5. ازآنجایی که به ازای هر ورقه مشارکت حدود ۱۵۰ تومان کارمزد کسر می گردد (با توجه به زمان فعلی که قیمت اسمی اوراق ۱۰۰۰۰۰۰ ریال است) بنابراین شما باید حداقل پس از گذشت ۴ روز اقدام به فروش اوراق خود نمایید (هرچند که خریداران اوراق مشارکت چنین رویکرد کوتاه مدتی را ندارند).

6. علی رغم وجود انواع اوراق مشارکت، اوراق با سود دوره ای ثابت و بازپرداخت اصل مبلغ اسمی (در حال حاضر یک میلیون ریال) جزو رایج ترین نوع اوراق مشارکت است. با عنایت به این موضوع باید توجه داشت که قیمت تابلوی این اوراق عموماً باید برابر ارزش اسمی آن باشد، زیرا درنهایت شما معادل سود اعلامی در ورقه و در پایان دوره معادل ارزش اسمی هر ورقه را دریافت خواهید کرد؛ اما ذکر چند نکته در رابطه با اوراق لازم است:

  • عموماً نرخ سود اوراق مشارکت بین ۳ الی ۶ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده یک ساله بانکی تعیین می شود درنتیجه هرچه نرخ سود اعلامی بالاتر باشد بهتر خواهد بود چون درواقع ریسک تورم را برای شما بیشتر پوشش خواهد داد.
  • ازآنجایی که مقدار دریافتی این اوراق ثابت است هنگامی که نرخ بهره به طور واقعی یا بر اساس انتظارات جامعه سرمایه گذاران افزایش می یابد قیمت بازار اوراق با افت بیشتری همراه خواهد شد و این برای شما با توجه به بدون ریسک بودن سرمایه گذاری مناسب تر می باشد. درواقع نرخ سود بالاتر و قیمت معاملاتی پایین تر از قیمت اسمی جزو نشانه های جذابیت اوراق است. از طرفی نمایانگر تغییرات احتمالی آتی در نرخ بهره بانکی نزد سپرده گذاران است. همچنین هر چه تعداد دفعات پرداخت سود در طی سال بیشتر باشد جذابیت اوراق بیشتر خواهد بود چون بازده واقعی شما بیشتر خواهد بود درنتیجه اوراقی که سود را به صورت ماهیانه پرداخت می کنند از جذابیت بیشتری برخوردار می باشند. ضمن اینکه شما فرصت بهره مندی از سرمایه گذاری این وجوه را در حساب های دیگر مانند سپرده کوتاه مدت را خواهید داشت و از این دریچه سود سالیانه خود را با رشد بیشتری همراه نمایید.

نتیجه گیری

با توجه به سازوکار انتشار اوراق مشارکت، خرید اوراق مشارکت یک سرمایه گذاری بدون ریسک بوده و می تواند به عنوان یک سرمایه گذاری ایمن آن را در پرتفوی سرمایه گذاری خود قرار داد؛ زیرا نسبت به بانک سود مناسب تری را محقق می کند. همچنین از دید شرکتی، نیز این شیوه تأمین مالی مناسب ارزیابی می گردد؛ زیرا حکم وام بلندمدتی دارد که تنها بایستی بهره وام را طی عمر اوراق پرداخت نمود و این دریچه منابع مالی مناسبی را جهت توسعه فعالیت خود فراهم آورد. ناگفته نماند نسبت به سودآور بودن طرح نیز بایستی اطمینان معقولی داشت وگرنه هزینه چند برابری به شرکت تحمیل خواهد شد.