پیش از آنکه بخواهیم در مورد اوراق مشارکت و نحوه خرید آن اوراق با جزییات توضیح دهیم، لازم است تا در رابطه با اوراق بدهی (اوراق قرضه) یا همان Bonds که در دنیا رایج است مطالبی را ارائه کنیم.
اوراق قرضه یا باند چیست؟
اوراق قرضه به اوراقی گفته می‌شود که صادرکننده تعهد می‌کند در طی یک بازه معین تعریف‌شده (عموماً یک‌ساله) سودی معادل قیمت اسمی ضربدر نرخ سود به دارنده آن بپردازد و در پایان دوره اوراق، مبلغ اسمی را به دارنده ورقه پرداخت نماید. درواقع ناشر اوراق با انتشار اوراق قرضه برای خود بدهی ایجاد می‌کند. لازم به ذکر است که این اوراق در سه نوع کوپن دار، اوراق قرضه با نرخ بهره صفر (بدون بهره) و اوراق قرضه بدون سررسید تقسیم‌بندی می‌شود. در دنیا شرکت‌ها را بر اساس وضعیت مالی آن‌ها از A تا D تقسیم‌بندی می‌کنند و هر شرکت با توجه به رتبه‌ای که دارد موظف به پرداخت مبلغ مشخصی از نرخ سود می‌باشد. مثلاً فرض کنید چنانچه نرخ بهره آمریکا ۲٫۵ درصد باشد و درنتیجه بانک‌ها به سپرده‌های خود ۲٫۵ درصد سود سالیانه بدهند شرکتی که دارای گرید A می‌باشد بر اساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده موظف به پرداخت سود ۳ درصدی به دارندگان اوراق قرضه هست درحالی‌که شرکتی که رتبه C را دارد موظف به پرداخت سود ۶ درصدی می‌باشد و حتی اوراق بنجل (کم اعتبار و پرریسک) نیز در اقتصاد آمریکا منتشر می‌شود و دارای بیشترین بازدهی هست ولی این اوراق عموماً توسط شرکت‌های با وضعیت مالی ناگوار منتشر می‌گردد. همچنین لازم به ذکر است که جز برخی اوراق بدهی مانند اسناد خزانه دولتی یا شهرداری‌ها تمامی این اوراق ضامن بازپرداخت اصل‌وفرع سود را نداشته و سرمایه‌گذاران با آگاهی کامل نسبت به وضعیت مالی و عملکرد شرکت اقدام به سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه می‌نمایند.
اوراق مشارکت چیست؟
حال که با مفهوم اوراق قرضه در دنیا آشنا شدید می‌توان درباره اوراق مشارکت صحبت کرد. طبق قانون، اوراق مشارکت اوراق بانام یا بی نامی است که به قیمت اسمی و برای مدت معین منتشر می‌شود و سرمایه‌گذار نسبت به قیمت اسمی و مدت‌زمان مشارکت در سود حاصل از پروژه‌ها مدعی است. درواقع اوراق مشارکت مانند یک بدهی برای ناشر می‌باشد که با انتشار آن تعهد می‌نماید طی بازه‌های زمانی معین مبلغ ثابتی را که در برگه اوراق ذکر می‌گردد در قالب سود اوراق به سرمایه‌گذار بپردازد. حال به توضیحات بیشتری در رابطه با اوراق مشارکت می‌پردازیم.
دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید بر طبق قانون جزو شرکت‌هایی هستند که مجاز به انتشار اوراق مشارکت برای تأمین بخشی از منابع مالی لازم جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و تأمین مواد اولیه تولید و یا طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت هستند. بر طبق قانون و برای آنکه انتشار اوراق مشارکت توجیه داشته باشد شرکت پروژه‌ای را که بابت آن اوراق منتشر می‌نماید ارزیابی کرده و بر اساس توجیه‌پذیر بودن فرایند انتشار اوراق را آغاز می‌نماید. در این رابطه لازم به ذکر است که عموماً نرخ بازدهی سالیانه اوراق مشارکت را عموماً بین ۳ تا ۵ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده بلندمدت یک‌ساله بانک‌ها تعریف می‌کنند تا از این دریچه سرمایه‌گذاران اعم از حقیقی و حقوقی به سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت رغبت نمایند. همچنین برخلاف اوراق قرضه‌ای که در خارج رایج است می‌توان گفت که تقریباً تمام اوراق مشارکت‌هایی که تا به امروز منتشرشده‌اند دارای ضامن سودآوری می‌باشند. به این معنی که در زمان انتشار اوراق در ورقه مزبور سود علی‌الحساب تعریف می‌گردد که این سود درواقع تضمین‌شده است و ناشر و در شرایط خاص ضامن اوراق، پرداخت سود را در تاریخ‌های اعلام‌شده تضمین می‌نماید و از این دریچه ریسکی متوجه دارندگان اوراق نخواهد بود. البته چنانچه بازدهی بیشتر ازآنچه برآورد شده محقق نماید در این صورت مابه‌التفاوت را به‌حساب شما منظور خواهند نمود. البته این مورد در مواقع کمی روی می‌دهد. همچنین اوراق مشارکت مشابه اوراق قرضه کوپن دار می‌باشند که در دوره‌های معین(عموماً سه‌ماهه) سود پرداخت می‌گردد و درنهایت در انتهای عمر اوراق، اصل سرمایه به‌حساب سرمایه‌گذار واریز می‌گردد. طبق قانون خریدوفروش اوراق مشارکت مستقیماً و یا از طریق بورس اوراق بهادار قابل انجام است.
ویژگی های اوراق مشارکت چیست؟
۱) بانام یا بی نام: بنا به شرایط تعریف‌شده از سوی ناشر، اوراق مشارکت بانام یا بی نام می‌باشد که در تبلیغات رسانه‌ای این مورد را اعلام می‌کنند. توجه فرمایید که اوراق بانام تنها به نام دارنده آن است و حتی در صورت سرقت یا مفقودی ورقه امکان فروش و بهره‌مندی از مزایا وجود ندارد؛ اما اگر اوراق بی نام باشد در حقیقت در وجه حامل بوده و می‌بایست نسبت به مراقبت از اوراق توجه ویژه‌ای مبذول دارید و بعضاً افرادی که سرمایه سنگینی را در این سرمایه‌گذاری وارد می‌کنند اوراق مالکیت را در صندوق امانات بانکی نگه می‌دارند.
۲) اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام: اوراقی است که توسط ناشر بورسی منتشر می‌شود و در زمان سررسید اوراق مشارکت و یا در زمان تحقق افزایش سرمایه به سهام تبدیل می‌گردد که البته در این رابطه در مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام تصمیم‌گیری می‌شود.
۳) اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام: این اوراق توسط شرکت‌های سهامی عام منتشرشده و در تاریخ سررسید به‌جای پرداخت اصل مبلغ، با سایر سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تعویض می‌گردد.
لازم به ذکر است که روش‌های دوم و سوم انتشار اوراق در تاریخ تهیه این مقاله مرسوم نیست.
نحوه خرید اوراق مشارکت
بر اساس قانون، ناشر اعم از بورسی و غیر بورسی موظف است یک بانک را به‌عنوان بانک عامل معرفی نماید تا سرمایه‌گذاران از طریق آن بانک اقدام به خرید اوراق نموده و سودهای دوره‌ای و اصل سرمایه در پایان دوره را نیز از همان بانک دریافت نمایند. توجه گردد که در طی چند سال اخیر مبلغ ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ (یک‌میلیون) ریال به‌عنوان مبلغ اسمی اوراق مشارکت شناسایی‌شده است و عموماً شما به‌عنوان یک سرمایه‌گذار بایستی حداقل ۱۰ ورقه معادل ۱۰ میلیون ریال را خریداری نمایید تا اوراق به شما واگذار گردد.
در صورت خرید اوراق مشارکت حتماً به اطلاعات مندرج بر روی اوراق توجه فرمایید. در این اوراق در رابطه با موارد زیر توجه نمایید:
بانام یا بینام، تعداد اوراق مشارکت و مبلغ سرمایه اسمی، درصد سود علی‌الحساب، عمر اوراق مشارکت (دوساله الی ۵ ساله)، دوره‌های پرداخت سود
نکاتی مهم در رابطه با معاملات اوراق مشارکت که هر سرمایه گذار باید آن را بداند:
همان‌طور که پیش از این ذکر شد اوراق مشارکت قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. حال دو حالت به وجود خواهد آمد:
مواردی که دولت و ارگان‌های دولتی ناشر اوراق هستند و عرضه تنها از طریق بانک‌های عامل انجام میگیرد شما معمولاً در زمان عرضه، خریدار اوراق خواهید بود تا زمان سررسید و درصورتی‌که تمایل به فروش اوراق زودتر از سررسید داشته باشید بایستی مجدداً به بانک عامل یا نهادی که در برگه اعلام می‌گردد مراجعه نمایید (توجه فرمایید که حتماً بایستی در این حالت عنوان قابل بازخرید در اوراق ذکر گردد).
اوراق مشارکتی است که در بازار بورس عرضه و معامله می‌گردد. در این رابطه لازم به ذکر است با توجه به شرایط در زمان عرضه اوراق در نوبت اول، شما اجازه درخواست خرید از طریق حساب آنلاین معاملاتی یا از طریق سفارش اینترنتی (درصورتی‌که ناشر یک شرکت بازار پایه باشد) را خواهید داشت؛ بنابراین حتماً بایستی به اطلاعیه عرضه اوراق مشارکت و شیوه درخواست توسط سرمایه‌گذاران توجه فرمایید یا از طریق کارگزاری خود این موضوع را جویا شوید.
اوراق مشارکت عرضه‌شده در بورس قابلیت معامله پیش از سررسید را دارند. فرض کنید شما پس از خرید اوراق و نگهداری شش‌ماهه قصد فروش آن را دارید. شما به‌راحتی می‌توانید درخواست فروش خود را از طریق کارگزاری خود داده و در طرف مقابل درصورتی‌که هیچ متقاضی نباشد بازارگردان اوراق موظف به خرید اوراق از شما است و می‌توان از بابت فروش اوراق مشارکت اطمینان داشت.
پرداخت سود: فرض کنیم که هدف شما پس از خرید اوراق مشارکت، نگهداری تا سررسید می‌باشد. از طرفی تاریخ پرداخت اولین سود به شما ۳۰ آذر است. طبق قانون بورس، نماد معاملاتی اوراق مشارکت سه روز پیش از موعد پرداخت بسته می‌شود و روز بعد از پرداخت سود بازگشایی می‌گردد. همچنین زمانی که شما اوراق مشارکت خریداری می‌کنید کارگزار شما از شما یک حساب بانکی خواهد گرفت تا سود اوراق به آن حساب واریز گردد. لازم به ذکر است که سود اوراق مشارکت توسط شرکت به‌حساب سپرده‌گذاری مرکزی واریز و شرکت سپرده‌گذاری به‌حساب اعلامی شما واریز خواهد کرد.
خرید اوراق مشارکت در میان‌دوره: فرض کنیم شما خواهان خرید اوراق مشارکت هستید. این اوراق در تاریخ ۳۰ آبان آخرین نوبت سود را پرداخت کرده است و شما در تاریخ ۲۰ آذر می‌خواهید اوراق مشارکت را بخرید. حال مبلغ پرداختی توسط شما چه میزان خواهد بود؟ ضمن پرداخت بابت قیمت تابلو (که عموماً همان قیمت اسمی اوراق است) بایستی سود مربوط به ۲۰ روز (از یک تا ۲۰ آذر) را به دارنده قبلی اوراق بپردازید و در مقابل در تاریخ بعدی پرداخت سود (مثلاً ۳۰ آذرماه) معادل سود یک ماه را دریافت خواهید کرد و در واقع شما سود ۱۰ روز آخر ماه که اوراق در مالکیت شما بوده را به‌صورت خالص دریافت می‌کنید.
ازآنجایی‌که به ازای هر ورقه مشارکت حدود ۱۵۰ تومان کارمزد کسر می‌گردد (با توجه به زمان فعلی که قیمت اسمی اوراق ۱۰۰۰۰۰۰ ریال است) بنابراین شما باید حداقل پس از گذشت ۴ روز اقدام به فروش اوراق خود نمایید (هرچند که خریداران اوراق مشارکت چنین رویکرد کوتاه‌مدتی را ندارند).
علی‌رغم وجود انواع اوراق مشارکت، اوراق با سود دوره‌ای ثابت و بازپرداخت اصل مبلغ اسمی (در حال حاضر یک‌میلیون ریال) جزو رایج‌ترین نوع اوراق مشارکت است. با عنایت به این موضوع باید توجه داشت که قیمت تابلوی این اوراق عموماً باید برابر ارزش اسمی آن باشد، زیرا درنهایت شما معادل سود اعلامی در ورقه و در پایان دوره معادل ارزش اسمی هر ورقه را دریافت خواهید کرد؛ اما ذکر چند نکته در رابطه با اوراق لازم است:
عموماً نرخ سود اوراق مشارکت بین ۳ الی ۶ درصد بالاتر از نرخ سود سپرده یک‌ساله بانکی تعیین می‌شود درنتیجه هرچه نرخ سود اعلامی بالاتر باشد بهتر خواهد بود چون درواقع ریسک تورم را برای شما بیشتر پوشش خواهد داد.
ازآنجایی‌که مقدار دریافتی این اوراق ثابت است هنگامی‌که نرخ بهره به‌طور واقعی یا بر اساس انتظارات جامعه سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد قیمت بازار اوراق با افت بیشتری همراه خواهد شد و این برای شما با توجه به بدون ریسک بودن سرمایه‌گذاری مناسب‌تر می‌باشد. درواقع نرخ سود بالاتر و قیمت معاملاتی پایین‌تر از قیمت اسمی جزو نشانه‌های جذابیت اوراق است. از طرفی نمایانگر تغییرات احتمالی آتی در نرخ بهره بانکی نزد سپرده‌گذاران است. همچنین هر چه تعداد دفعات پرداخت سود در طی سال بیشتر باشد جذابیت اوراق بیشتر خواهد بود چون بازده واقعی شما بیشتر خواهد بود درنتیجه اوراقی که سود را به‌صورت ماهیانه پرداخت می‌کنند از جذابیت بیشتری برخوردار می‌باشند. ضمن اینکه شما فرصت بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری این وجوه را در حساب‌های دیگر مانند سپرده کوتاه‌مدت را خواهید داشت و از این دریچه سود سالیانه خود را با رشد بیشتری همراه نمایید.
نتیجه گیری
با توجه به سازوکار انتشار اوراق مشارکت، خرید اوراق مشارکت یک سرمایه‌گذاری بدون ریسک بوده و می‌تواند به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری ایمن آن را در پرتفوی سرمایه‌گذاری خود قرار داد؛ زیرا نسبت به بانک سود مناسب‌تری را محقق می‌کند. همچنین از دید شرکتی، نیز این شیوه تأمین مالی مناسب ارزیابی می‌گردد؛ زیرا حکم وام بلندمدتی دارد که تنها بایستی بهره وام را طی عمر اوراق پرداخت نمود و این دریچه منابع مالی مناسبی را جهت توسعه فعالیت خود فراهم آورد. ناگفته نماند نسبت به سودآور بودن طرح نیز بایستی اطمینان معقولی داشت وگرنه هزینه چند برابری به شرکت تحمیل خواهد شد.
