همیشه دولت‌ها بر اساس فعالیت‌های خود مبالغی را به پیمانکاران بدهکار هستند. گاهی این بدهکاری‌ها تا اندازه‌ای زیاد است که دولت در کوتاه مدت توان پرداختشان را ندارد. این موضوع باعث شده تا برگه بهاداری با عنوان «اوراق خزانه اسلامی» برای پرداخت بدهی‌های دولت ایجاد شود. بر اساس اسناد خزانه اسلامی، خزانه‌داری کل وزارت امور اقتصادی و دارایی، اوراق بهاداری با‌نام یا بی‌نام با بهای اسمی معین و بدون کوپن سود منتشر می‌کند. این اوراق سررسیدهایی حداکثر تا سه سال دارند که در قبال بدهی‌های مسجل بخش دولتی و با توافق بستانکاران به صورت تنزیلی با کسر از بهای اسمی اوراقی در اختیار خریداران آن قرار می‌گیرد. اینکه اسناد خزانه اسلامی چه کاربرد و ویژگی‌هایی دارند و چه افرادی می‌توانند از آنها سود ببرند، موضوعی است که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
سودآوری بدون ریسک با اوراق خزانه اسلامی
به صورت کلی، اسناد خزانه اسلامی، ابزاری مالی است که مبتنی بر بدهی دولت به نظام بانکی، ذی نفعان و تامین کنندگان منابع بوده و به وسیله خزانه‌داری کل وزارت امور اقتصادی و دارایی منتشر می‌شود؛ به این معنا که دولت می‌تواند با انعقاد قراردادهای مربوط به مبادله‌های واقعی، اوراق بهادار خزانه را برای سررسید معین در اختیار بانک‌ها، پیمانکاران پروژه‌های کوتاه مدت یا تأمین کنندگان نیازهای جاری و به طور کلی طلبکاران دولت قرار دهد و از این راه نیازها و هزینه‌های جاری کوتاه مدت خود را تامین مالی کند. مثلا دولت در محاسبات خود پذیرفته که مبلغی بدهی به پیمانکاران دارد، اما در حال حاضر توان پرداختش را ندارد؛ از طرفی معتقد است که تا شش ماه دیگر می‌تواند بدهی خود را پرداخت کند. با توجه به این موضوع، روی یک برگه بهادار مشخص می‌شود که دولت به موجب این برگه، سه میلیارد بدهی به پیمانکار «الف» دارد و آن را در ۳۰ بهمن ٩۵ پرداخت خواهد کرد. به این برگه که در مثال بالا اشاره شد، «اوراق خزانه اسلامی» می‌گویند. در این میان، پیمانکار «الف» می‌تواند تا آخر ۳۰ بهمن صبر کند و کل پول را بگیرد یا این برگه بهادار را – همانند چک – در بازار سرمایه زودتر اما به قیمتی کمتر از سه میلیارد بفروشد؛ به این فرآیند نیز عرضه اوراق خزانه در بازار ثانویه می‌گویند. در ایران، بانک مرکزی ضامن است که اگر دولت به هر دلیلی بدهی را نپرداخت، بانک مرکزی بدهی را پرداخت خواهد کرد؛ این موضوع تضمینی برای خریداران اوراق خزانه و پیمانکاران به شمار می‌رود. در صورتی که دولت توان پرداخت وجه اسناد خزانه را نداشته باشد، پرداخت آن توسط بانک مرکزی به معنای استقراض غیرمستقیم دولت از بانک مرکزی خواهد بود و به این ترتیب، پایه پولی کشور افزایش یافته و منجر به تشدید تورم خواهد شد.
نماد اوراق خزانه چیست؟
اوراق اسناد خزانه اسلامی به اوراق «اخزا» یا «سخا» معروف هستند. نماد این اوراق همراه با عددی بیان می‌شود که نشانگر سررسید آن است. مثلا سررسید اسناد خزانه اسلامی ۹۵۰۹۰۹ در تاریخ ۰۹/۰۹/۱۳۹۵ است.
ویژگی‌های جالب اسناد خزانه اسلامی
اسناد خزانه مرسوم در دنیا توسط دولت به رقمی کمتر از قیمت اسمی به خریداران فروخته شده و از منابع مالی حاصل از فروش، بدهی‌های دولت پرداخت می‌شود. اما به دلیل اشکالات فقهی وارد بر این روش، دولت جمهوری اسلامی ایران، این اوراق را صادر و به شکل مستقیم به طلبکاران غیر دولتی واگذار می‌کند. دارنده اوراق در صورت نیاز به وجه نقد، این اوراق را در بازار «ابزارهای نوین مالی فرا بورس ایران» به فروش می‌رساند. به علت ضمانت موجود برای اوراق خزانه، معمولا این اوراق از بالاترین درجه اعتباری برخوردار هستند. به عنوان مثال، درجه اعتباری آنها در آمریکا AAA است. درجه اعتباری AAA بیانگر بالاترین کیفیت اعتباری بوده و زمانی استفاده می‌شود که کمترین ریسک اعتباری برای یک سرمایه گذاری وجود داشته باشد. کاربرد آن زمانی است که توانمندی فوق‌العاده‌ای در ایفای به موقع تعهدات وجود دارد.
نگاهی به مزایای اسناد خزانه
اوراق خزانه اسلامی مزایای مختلفی را برای دولت، پیمانکاران و خریداران به همراه دارند:
- تصفیه بدهی‌های دولت و تسریع در پرداخت آن به پیمانکاران
- تامین کسری بودجه دولت
- ابزاری مؤثر برای بانک مرکزی در اجرای سیاست پولی و تنظیم حجم نقدینگی
- سود بدون ریسک برای خریداران اوراق خزانه
این موضوع، مزیت بسیار مناسبی برای فعالان بازار سرمایه است. چون می‌توانند در مدت زمانی معلوم با سود مشخصی همراه شوند و سرمایه آنها نیز با تهدید مواجه نمی‌شود.
- قرار گرفتن در اولویت تعهدات دولت
بزرگ ترین دغدغه فعالان بازار سرمایه در خصوص اسناد خزانه اسلامی، عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید است؛ برای رفع این نگرانی، دولت به این بدهی اولویتی هم ردیف حقوق و مزایای کارکنان خودش داده و به عنوان بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته می‌شود.
- ضمانت پرداخت مبلغ اسمی از سوی خزانه داری کل کشور
خزانه داری کل کشور نیز موظف است پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در سررسید اوراق تعهد کند.
- قابلیت نقد شوندگی بالا
به این معنا که چون حجم معاملات در فرابورس بالا است، دارندگان این اوراق می توانند در هر زمان نسبت به فروش اوراق خود در بازار اقدام کنند.
- معافیت مالیاتی
اسناد خزانه اسلامی چه تفاوتی با سایر اوراق بهادار دارند؟
تفاوت عمده این اسناد با سایر اوراق بهادار، در سررسید آن و پرداخت سود است. معمولا این اوراق، سررسیدی کمتر از یک سال دارند و اغلب سررسیدشان به صورت ۴، ۱۳ ،۲۶ و ۵۲ هفته‌ای است. اسناد خزانه اسلامی بدون سود هستند و هیچ گونه پرداخت میان دوره‌ای با عنوان سود نخواهند داشت و سرمایه گذاران از اختلاف قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، سود می‌برند. دارندگان اوراق، مبلغ اسمی را در سررسید از دولت دریافت می‌کنند.
شیوه پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی در سررسید چگونه است؟
سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، وجه مورد نیاز برای بازپرداخت ارزش اسمی اوراق را با توجه به زمان سررسید از طریق خزانه‌داری کل کشور به بانک عامل منتقل می‌کند. شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، بر اساس اطلاعات آخرین دارندگان اسناد خزانه اسلامی، ارزش اسمی اوراق را از طریق بانک عامل به حساب دارندگان این اوراق واریز خواهد کرد.
انتشار و فروش اسناد خزانه اسلامی چگونه انجام می‌شود؟
وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت، اسناد خزانه اسلامی را از محل ردیف بودجه اختصاص یافته منتشر می‌کند. دستگاه‌های ذی ربط نیز بر اساس بودجه اختصاص یافته و اولویت‌بندی، لیست پیمانکاران طلبکار از دولت را به بانک عامل معرفی خواهند کرد. بعد از احراز هویت و اخذ اطلاعات لازم توسط بانک عامل، لیست پیمانکاران به فرابورس ایران اعلام خواهد شد. سپس حداکثر ظرف ۱۰ روز کاری، اطلاعات در سامانه معاملات ثبت شده و پیمانکاران می‌توانند نسبت به فروش اسناد خزانه اسلامی در بازار ابزارهای نوین مالی فرا بورس ایران اقدام کنند. پیمانکارانی که برای تامین منابع مالی خود نیاز به وجه مالی داشته باشند می‌توانند اوراق خود را از طریق یکی از کارگزاران عضو فرابورس ایران به قیمت روز در بازار فرابورس به فروش برسانند. اسناد خزانه اسلامی به صورت الکترونیکی منتشر می‌شود و در سامانه‌های معاملاتی بازار سرمایه به صورت الکترونیکی به پیمانکاران تخصیص پیدا می‌کند. در سررسید اسناد خزانه اسلامی، خزانه‌داری مبلغ اسمی اوراق را به حسابی نزد بانک عامل واریز می‌کند. پس از آن شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، مبلغ اسمی را به شماره حساب بانکی دارندگان اوراق واریز خواهد کرد. بنابراین اعلام شماره حساب و شبای بانکی دارندگان اوراق به کارگزار ضروری است.
قیمت اسناد خزانه اسلامی چگونه محاسبه می‌شود؟
قیمت این اوراق با در نظر گرفتن دو عامل نرخ سود مورد انتظار بازار و فاصله تا سررسید اوراق تعیین می‌شود. به عنوان نمونه، قیمت اوراق در شرایطی که ۱۸۲ روز تا سررسید باقی مانده و نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۱ درصد است، به روش زیر محاسبه می شود:
بنابراین هرچه به سررسید نزدیک می‌شویم، قیمت اسناد خزانه اسلامی به قیمت اسمی آن نزدیک‌تر می‌شود. علاوه بر این، با افزایش نرخ بازده مورد انتظار بازار، قیمت بازاری اسناد خزانه اسلامی کاهش خواهد یافت. قیمت بازاری اسناد خزانه اسلامی در بازار سرمایه با مکانیزم عرضه و تقاضا مشخص خواهد شد. این مکانیزم در عرضه اولیه به یکی از دو روش ثبت سفارش و حراج مشخص می‌شود. در روش ثبت سفارش، قیمت‌های وارده توسط خریداران به صورت مخفی خواهد بود و تعداد سفارشات وارده توسط خریداران مجموعاً باید به میزان حداقل ۸۰ درصد حجم کل اوراق عرضه شده باشد. در ضمن، قیمتی که کشف می‌شود باید به گونه‌ای باشد که در آن قیمت، حداقل ۸۰ درصد اوراق عرضه شده به فروش برسند. مثلا در صورتی که ۸۰ درصد اوراق عرضه شده با قیمت ۷۲۰,۰۰۰ ریال مد نظر قرار گیرد کسانی که قیمت‌های بالاتری را برای خرید پیشنهاد کرده‌اند نیز این اوراق را با قیمت ۷۲۰,۰۰۰ ریال خریداری می‌کنند و کسانی که قیمت‌های پایین‌تر را پیشنهاد داده‌اند اوراقی دریافت نخواهند کرد.
در روش حراج، قیمت در یک جلسه معاملاتی و بر اساس رقابت خریداران تعیین می‌شود. در این روش سفارش، متقاضیان (خریداران) و عرضه کنندگان (فروشندگان) در یک بازه زمانی وارد سامانه معاملاتی می‌شوند. پس از آن بهترین قیمت‌های خرید (بالاترین قیمت‌ها) و بهترین قیمت‌های فروش (پایین‌ترین قیمت‌ها) با یکدیگر منطبق شده و معامله انجام خواهد شد. در این میان، قیمت این اوراق تحت تأثیر دو عامل «تعیین نرخ سود مورد انتظار بازار» و «فاصله تا سررسید اوراق» است. مثلا قیمت اوراق در شرایطی که ۶ ماه تا سررسید باقی مانده و نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۱ درصد است به روش زیر محاسبه می‌شود:
آیا بازده حاصل از خرید و نگهداری اسناد خزانه اسلامی قانع کننده است؟
به منظور آشنایی با شیوه محاسبه نرخ بازده نگهداری اسناد خزانه اسلامی تا سررسید و همچنین مقایسه بازده این اوراق با سایر اوراق تامین مالی، می‌توان نرخ بازده اسناد خزانه را به صورت روزشمار و به شکل زیر محاسبه کرد:
F: قیمت اسمی
P: قیمت خرید
T: تعداد روزهای سال ( ۱۳۶۵)
N: تعداد روزهای باقیمانده تا سررسید
جمع بندی
فعالان بازار سرمایه در صورتی که قصد سرمایه گذاری مطمئن و بدون ریسک در بازار سرمایه را داشته باشند می‌توانند روی اسناد خزانه اسلامی سرمایه گذاری کنند تا از این طریق در مدت زمانی مشخص با سودآوری مناسب و مشخصی همراه شوند. شاید نگرانی برخی از فعالان بازار سرمایه در عدم نقدشوندگی این اسناد باشد. اما با توجه به تضمین بانک مرکزی مبنی بر پرداخت آن، این نگرانی نیز حل شده و فعالان بازار سرمایه با خیالی آسوده می‌توانند به سرمایه گذاری روی این اوراق بپردازند.
نویسنده: آقای امیر عجمی
