در بازرگانی داخلی ایران اصطلاح بورس به بازارهای اختصاصی کالاهای سرمایه ای، واسطه ای یا مصرفی نسبت داده می شود که در یک محدوده جغرافیایی قرار گرفته اند و تعداد زیادی از عناصر عمده فروشی و خرده فروشی آن کالای خاص را – مانند بورس فرش در بازار تهران، بورس آهن و… – در خود جای داده اند. در واقع بازار بورس اوراق بهادار مرجع و بازاری رسمی و مطمئن است که به جذب سرمایه افراد و بخش های خصوصی می پردازد تا از این راه بتواند منابع مالی پروژه های سرمایه گذاری بلندمدت را تامین کند.
منظور از بورس اوراق بهادار چیست؟
اوراق بهادار هر نوع ورقه یا مستندی است که تضمین کننده حقوق مالی قابل ارائه برای مالک آن باشد. به بیان دیگر، اوراق بهادار، نوعی ابزار مالی با قابلیت نقل و انتقال به شمار می رود. این اوراق از هر نوعی که باشند مانند سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم، سهام جایزه، اوراق مشارکت، مشتقات، اختیار معامله، قرارداد آتی و حتی صکوک، ارزش مالی را برای مالک آن به همراه دارند. شرکت یا نهادی که اوراق بهادار را صادر می کند، به عنوان صادرکننده (توزیع کننده) شناخته می شود. این اوراق در بازار سرمایه به سه بخش کلی «اوراق بدهی»، «اوراق حقوق صاحبان سهام» و «ابزارهای مشتقه» تقسیم می شوند. در این میان بورس اوراق بهادار بازاری منصفانه، کارآ، متشکل، خودانتظام و شفاف با ابزارهای متنوع و دسترسی آسان است که ارزش افزوده را برای ذی نفعانش ایجاد می کند. اوراق بهادار در این بازار و توسط کارگزاران یا معامله گران طبق قانون، ضوابط و مقرراتی خاص، مورد دادوستد قرار می گیرد. بازار بورس اوراق بهادار در قالب شرکت های سهامی با مسئولیت محدود یا شرکت سهامی عام تأسیس و اداره می شود که در آن سهام شرکت ها و اوراق مشارکت مورد معامله قرار می گیرد. مشخصه مهم این بازار، حمایت قانونی از صاحبان پس اندازها یا سرمایه های راکد است.
گذری کوتاه بر تاریخچه شکل گیری بازارهای سرمایه
در گذشته به دلیل ریسک های بالای تجارت، تجار همواره به دنبال شرکایی بودند که سود و زیان خود را با آن ها تقسیم کنند و هر کس بنا به سرمایه ای که آورده در سود و زیان شریک شود. فرم تکامل یافته این روش به صورت سهام عام بود که به عموم مردم فروخته می شد و شرکت کار خود را با سرمایه مردم انجام می داد. اولین کمپانی که از این روش استفاده کرد کمپانی «هند شرقی» بود که در تاریخ تجارت دنیا ثبت شد. اما بعدها با گسترش مبادلات تجاری در اروپا و ارتباط هر چه بیشتر مردم و صاحبان سرمایه ها، بازارهای سرمایه به وجود آمدند. در این بازارها سرمایه داران با متقاضیان استفاده از نقدینگی تماس پیدا می کردند و به دادوستد می پرداختند. در تاریخ ۱۴۶۰ میلادی و در شهر «آنورس بلژیک» اولین تشکل بورس اوراق بهادار جهان ایجاد شد. گفتنی است که این شهر، موقعیت تجاری قابل ملاحظه ای داشت. بعد از آن نیز «بورس آمستردام» بود که در اوایل قرن ۱۷ شکل گرفت. امروزه بورس آمستردام یکی از مهم ترین منابع تأمین سرمایه در سطح بین الملل است. همچنین بورس لندن در سال ۱۸۰۱ با عضویت ۵۰۰ نفر و به دنبال آن نیویورک، زوریخ و… پدید آمدند.
تاریخچه بورس اوراق بهادار در تهران
ایده اولیه ایجاد بازار بورس اوراق بهادار در ایران به سال ۱۳۱۵ بازمی گردد. در آن سال به درخواست دولت ایران، یک فرد به نام «وان لوترفلد» درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران بررسی هایی انجام داد و حتی طرح قانونی تاسیس و اساسنامه آن را نیز تهیه کرد. البته در همان زمان، بانک ملی ایران نیز به عنوان سازمان متولی امور پولی کشور، مطالعاتی در این زمینه انجام داد، اما به علت نامساعد بودن شرایط برای ایجاد بورس اوراق بهادار و وقوع جنگ، تمام کارهای انجام شده متوقف شد. در سال ۱۳۳۳، ماموریت تشکیل بازار بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی محول شد. این گروه، پس از ۱۲ سال تحقیق و بررسی، در سال ۱۳۴۵ قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه کردند. لایحه تشکیل بازار بورس اوراق بهادار تهران در اردیبهشت ۱۳۴۵ در مجلس شورای ملی تصویب شد. در پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، بورس تهران با ورود سهام «بانک صنعت و معدن» و «نفت پارس» فعالیت خود را آغاز کرد.
دوران فعالیت بورس اوراق بهادار را می توان به چهار دوره تقسیم کرد:
- دوره نخست ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷
- دوره دوم ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
- دوره سوم ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۳
- دوره چهارم از ۱۳۸۴ تاکنون
دوره نخست ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷
بورس اوراق بهادار از پانزدهم بهمن سال ۱۳۴۶ فعالیت خود را با انجام چند معامله روی سهام بانک «توسعه صنعتی و معدنی» آغاز کرد. در پی آن، «شرکت نفت پارس»، «اوراق قرضه دولتی»، «اسناد خزانه»، «اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی» و «اوراق قرضه عباس آباد» به بورس تهران راه یافتند. در این دوره، گسترش فعالیت بازار بورس اوراق بهادار بیشتر مرهون قوانین و مقررات دولتی بود که از بین آنها می توان موارد زیر را معرفی کرد:
- تصویب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی در اردیبهشت که به موجب آن موسسات خصوصی و دولتی موظف شدند به ترتیب ۴۹ درصد و ۹۴ درصد سهام خود را در آن عرضه کنند.
- تصویب قانون معافیت های مالیاتی برای شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار در سال ۱۳۵۴
طی ۱۱ سال فعالیت بورس تا پیش از انقلاب اسلامی در ایران، تعداد شرکت ها، بانک ها و شرکت های بیمه پذیرفته شده از ۶ بنگاه اقتصادی با ۶.۲ میلیارد ریال سرمایه در سال ۱۳۴۶ به ۱۰۵ بنگاه با بیش از ۲۳۰ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷ افزایش یافتند. همچنین، ارزش مبادلات در بورس از ۱۵ میلیون ریال در سال ۱۳۴۶ به بیش از ۳۴ میلیارد ریال طی سال ۱۳۵۷ افزایش یافت.
دوره دوم ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷
در سال های پس از انقلاب اسلامی و تا پیش از نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، دگرگونی های چشمگیری در اقتصاد ملی پدید آمد که بورس اوراق بهادار تهران را نیز برگرفت. نخستین رویداد، تصویب لایحه قانون اداره امور بانک ها در تاریخ ۱۳۵۸/۳/۱۷ توسط شورای انقلاب بود که به موجب آن بانک های تجاری و تخصصی کشور در چارچوب ۹ بانک شامل ۶ بانک تجاری و ۳ بانک تخصصی ادغام و ملی شدند. چندی بعد، شرکت های بیمه نیز در یکدیگر ادغام شده و به مالکیت دولتی درآمدند. تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران در تیرماه سال ۱۳۵۸ باعث شد تعداد زیادی از بنگاه های اقتصادی پذیرفته شده در بورس از آن خارج شوند، به گونه ای که تعداد آن ها از ۱۰۵ شرکت در سال ۱۳۵۷ به ۵۶ شرکت در پایان سال ۱۳۶۷ کاهش یافت. حجم معاملات سهام در این دوره از ۲/۳۴ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷ به ۹/۹ میلیارد ریال در سال ۱۳۶۷ کاهش یافت و میانگین نسبت حجم معاملات سهام به GDP به کمترین میزان در دوران فعالیت بورس رسید که از مهم ترین دلایل آن شرایط جنگی و روشن نبودن خطوط کلی اقتصاد کشور بود. بدین ترتیب در طی این سال ها، بورس اوراق بهادار تهران دوران فترت خود را آغاز کرد که تا پایان سال ۱۳۶۷ ادامه یافت.
دوره سوم ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۳
با پایان یافتن جنگ، در چارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تجدید فعالیت بازار بورس اوراق بهادار تهران به عنوان زمینه ای برای اجرای سیاست های خصوصی سازی مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس، سیاست گذاران در نظر داشتند که بورس اوراق بهادار با انتقال پاره ای از وظایف مانند تصدی های دولتی به بخش خصوصی، جذب نقدینگی و گردآوری منابع پس اندازی پراکنده و هدایت آن به سوی مصارف سرمایه گذاری در تجهیز منابع توسعه اقتصادی و انگیزش مؤثربخش خصوصی برای مشارکت فعالانه در فعالیت های اقتصادی، نقش مهم و اساسی داشته باشد. در هر حال، گرایش سیاست گذاری های کلان اقتصادی به استفاده از سازوکار بورس، باعث افزایش چشمگیر تعداد شرکت های پذیرفته شده در این بازار و افزایش حجم فعالیت بورس تهران را در بر داشت؛ به گونه ای که حجم معاملات از ۹/۹ میلیارد ریال سال ۱۳۶۷ به ۱۰۴/۲۰۲ میلیارد ریال در پایان سال ۱۳۸۳ رسید و تعداد بنگاه های اقتصادی پذیرفته شده در بورس تهران از ۵۶ شرکت به ۴۲۲ شرکت افزایش یافت.
دولت در این دوره، مجموعه ای از قوانین و مقررات را در راستای گسترش بازار بورس اوراق بهادار وضع کرد که تأثیر بسزایی در افزایش حجم معاملات داشت. مثلا:
- تبصره ۳۵ قانون بودجه سال ۱۳۷۸ کل کشور که در آن به وظیفه دولت نسبت به تعیین تکلیف همه شرکت های بخش دولتی از راه ادغام، واگذاری و فروش سهام به بخش های خصوصی و تعاونی اشاره شد.
- ماده ۹۴ قانون برنامه سوم توسعه ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ که بر اساس آن شورای بورس موظف شد تا کارهای لازم را برای ایجاد شبکه رایانه ای بازار سرمایه ایران به منظور انجام گرفتن دادوستد الکترونیک اوراق بهادار در سطوح ملی و پوشش دادن خدمات اطلاع رسانی در سطح ملی و بین المللی انجام دهد. همچنین بر اساس ماده ۹۵ برنامه سوم توسعه، شورای بورس مجاز شد تا دست به راه اندازی بورس های منطقه ای در سطح کشور بزند و راهکارهای لازم را برای قابل معامله شدن دیگر ابزارهای مالی در بورس اوراق بهادار فراهم نماید.
از سال ۱۳۶۹ محاسبه بهای سهام در بورس اوراق بهادار تهران آغاز شد که مقدار آن از ۴۷۲ واحد در سال ۱۳۷۰ به ۱۲.۱۱۳ واحد در سال ۱۳۸۳ رسید.
دوره چهارم (از سال ۱۳۸۴ تاکنون)
در سال ۱۳۸۴، نماگرهای مختلف فعالیت بورس اوراق بهادار – در ادامه حرکت نیمه دوم سال ۱۳۸۳ – همچنان به دلیل رویدادهای مختلف داخلی، خارجی و افزایش بی رویه شاخص ها در سال های قبل، روندی کاهشی داشتند. این روند کاهشی، به جز دوره کوتاهی که در آذر ماه اتفاق افتاد تا پایان سال قابل ملاحظه بود.
به هرحال از آذرماه سال ۱۳۸۴، سیاست ها و تلاش دولت و سازمان بورس باعث شد تا روند کاهش معیارهای فعالیت بورس، کند شود. در حالی که شاخص کل در پایان سال ۱۳۸۴ به ۹.۴۵۹ واحد رسیده بود، طی سال ۱۳۸۵ از مرز ۱۰.۰۰۰ واحد عبور کرد و در نهایت در پایان همان سال ۹.۸۲۱ واحد را تجربه کرد. با توجه به اقدامات مؤثر انجام شده در ۱۳۸۴ کاهش چشمگیر معاملات سهام در سال ۱۳۸۵ به تعادل نسبی رسید؛ به نحوی که ارزش معاملات سهام و حق تقدم در سال ۱۳۸۴ در حدود ۵۶.۵۲۹ میلیارد ریال و در سال ۱۳۸۵ معادل ۵۵.۶۴۵ میلیارد ریال ارزیابی شد. تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار از ۴۲۲ شرکت در پایان سال ۱۳۸۳ به ۴۳۵ شرکت در پایان سال ۱۳۸۵ افزایش یافت. بازار بورس اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام) به موجب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، مصوب آذرماه ۱۳۸۴ تأسیس شده است.
اوراق بهادار نوعی ابزار مالی است
اوراق بهادار، نوعی ابزار مالی است که یا موقعیت مالکیت فرد را در شرکت هایی که به طور عمومی در بورس معامله می شوند (سهام) نشان می دهد؛ یا نشان دهنده نوعی رابطه طلبکاری از یک نهاد دولتی یا شرکت است (اوراق مشارکت)؛ یا نماینده حقوق مالکیتی است که به صورت اختیار خرید یا فروش نمایش داده می شود. در واقع اوراق بهادار ابه هر شکلی – سهام، اوراق قرضه و مشارکت یا اختیار معامله – که باشد، نوعی ارزش مالی را به نمایش می گذارد. در میان اوراق بهادار موجود در بازار، سهام، متداول ترین ورقه بهادار محسوب می شود.
تعیین قیمت سهام در بورس، بر اساس عرضه و تقاضا صورت می گیرد. در بازار بورس اوراق بهادار، یک سرمایه گذار می تواند با سرمایه کوچک خود، در شرکت های پذیرفته شده در بورس سرمایه گذاری کند. سرمایه گذاران بورس، برای خرید و فروش سهام باید این کار را از طریق شرکت های بورسی انجام دهند. افرادی که در بازار بورس اوراق بهادار سرمایه گذاری می کنند، معمولا از دو راه کلی سود کسب می کنند:
- از محل افزایش قیمت سهام خریداری شده
مثلاً اگر سهام شرکت «الف» در زمان خرید ۲۰۰ تومان باشد و سرمایه گذار بتواند این سهم را به قیمتی بیش از مبلغ خرید بفروشد، از این معامله یا سرمایه گذاری، سود کرده است. به این روش، کسب عایدی سرمایه نیز گفته می شود.
- از محل سود خود شرکت
این روش کسب سود، متأثر از سیاست هایی است که مدیران شرکت های بورسی و فرابورسی برای تقسیم سود اتخاذ می کنند؛ یعنی درصدی از سود خالص سالانه را بین سهامداران تقسیم می کنند.
منظور از کد بورسی یا کد سهامداری چیست؟
اولین گام برای خرید و فروش سهام در بازار بورس اوراق بهادار، دریافت کد بورسی است. کد بورسی، شناسه ای واحد است که شامل سه حرف اول نام خانوادگی و یک عدد پنج رقمی می شود. مثلا کد بورسی شخصی با نام خانوادگی ابراهیمی، شبیه کد زیر خواهد بود: « ابر ۱۲۳۴۵»
اهداف کلان در بازار بورس اوراق بهادار
- ارتقای سهم بازار سرمایه در تأمین مالی فعالیت های مولد اقتصادی
- به کارگیری مقررات و رویه های مؤثر برای حفظ سلامت بازار و رعایت حقوق سهامداران
- تعمیق و گسترش بازار با بهره گیری از فناوری و فرایندهای به روز و کارآمد
- توسعه دانش مالی و گسترش فرهنگ سرمایه گذاری و سهامداری در کشور
- توسعه و تسهیل دسترسی به بازار از طریق کاربردهای فناوری اطلاعات
- رعایت اصول پاسخگویی و شفافیت در همکاری ها و تعاملات با ذی نفعان
- توسعه مستمر دارایی های فکری و سرمایه انسانی شرکت
ساعت انجام معامله در بازار بورس
معاملات سهام بورس تهران از شنبه تا چهارشنبه هر هفته – به جز روزهای تعطیل عمومی – از ساعت ۹ تا ۱۲:۳۰ در یک نشست معاملاتی و از طریق تالارهای معاملات انجام می شود. معاملات سهام فقط از طریق سامانه معاملات بورس که یک سیستم کاملاً مکانیزه به شمار می رود، قابل انجام است. دارندگان سهام نمی توانند خارج از سامانه معاملاتی اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار کنند و معاملات باید از طریق کارگزاران و طی نشست معاملاتی انجام شود. در حال حاضر علاوه بر «تالار حافظ» که تالار اصلی معاملات است، تالارهای دیگری توسط بورس یا شرکت های کارگزاری در شهرهای دیگر دایر شده اند. سهامداران می توانند با مراجعه به آن ها از تسهیلات مستقر در این تالارها استفاده کنند؛ امکاناتی مانند سیستم های نمایشگر قیمت و سفارش ها، بروشورهای اطلاع رسانی و دوره های آموزشی پیش بینی شده. یادآوری می شود که خرید و فروش اوراق بهادار نیازمند حضور سهامداران در تالارها نیست و آنها می توانند با دریافت مجوز معاملات آنلاین (برخط) از شرکت های کارگزاری، بدون دخالت مستقیم کارگزار و از طریق اینترنت برای خرید و فروش اوراق بهادار اقدام کنند.
ساعت معاملات قراردادهای آتی از ساعت ۹ صبح تا ۱۲:۳۰ است.
