«بازار انحصاری» یکی از بخش‌های جالب در اقتصاد است. اگر واقعاً می‌خواهیم ماجراهای دنیای اقتصاد و سرمایه‌گذاری را به‌خوبی درک کنیم، باید سر از کار این اصطلاح و مفهوم پنهان ورای آن هم سر در بیاوریم. در این قسمت از خانۀ سرمایه، شما را با بازار انحصاری و مهم‌ترین نکته‌های آن آشنا میکنیم. با ما همراه باشید.
بازار انحصاری چیست؟
عبارت «بازار انحصار کامل» یا «Monopoly» به وضعیتی گفته میشود که در آن یک نوع کالا یا خدمات فقط توسط یک عرضه‌کننده ارائه میشود. البته، برای اینکه یک بازار به انحصار کامل تبدیل شود، شرط دیگری هم لازم است و آن وجود مانع‌های سیاسی و اقتصادی برای جلوگیری از ورود عرضه‌کننده‌های جدید به این بازی است. در این صورت، کنترل همه‌چیز در دستان همان عرضه‌کنندۀ یگانه قرار می‌گیرد.
بازار انحصاری چه ویژگیهایی دارد؟
برای آشنایی بیشتر با سازوکار بازارهای انحصاری، چند مورد از مهم‌ترین ویژگی‌های آن‌ها را با هم بررسی میکنیم:
سربه‌فلک‌کشیدن سود
ریش و قیچی تعیین قیمت در بازار انحصاری در دست عرضه‌کننده است. او یگانه کسی است که می‌تواند برای محصولش قانون تعیین کند و آن را به هرکسی که دلش می‌خواهد با هر قیمتی که دوست دارد بفروشد یا حتی ببخشد! عرضه‌کننده‌های بازار انحصاری چون رقیبی در این ماجرا ندارند، به‌راحتی پیچ قیمت را روی خریدارها شُل و سفت می‌کنند.
قدرت تعیین قیمت فقط در دست عرضه‌کنندۀ اصلی است
همانطور که با هم گفتیم، عرضه‌کنندۀ اصلی تنها کسی است که می‌تواند قیمت نهایی کالا یا خدمت موردنظر را بیان کند. خریداران این بازار، هرچقدر هم زیاد باشند –حتی به اندازۀ جهان– نمی‌توانند عرضه‌کننده را مجبور به دنباله‌کردن یک روند خاص در قیمتها کنند.
هزار و یک دست‌انداز برای جلوگیری از ورود هوای تازه به بازار
وقتی یک بازار به‌صورت انحصاری در دست یک عرضه‌کننده اسیر شده باشد، دیواری از مانع‌ها، قانون‌ها، سیاست‌ها و بازی‌ها به دور آن کشیده میشود تا هیچ عرضه‌کنندۀ تازه‌ای هوس ورود به این بازار را در دلش جای ندهد.
کیفیت پایین‌تر از حد مطلوب یا رشد واقعی
در بازار انحصاری، طرف‌حساب ما فقط یک عرضه‌کننده است. او بدون آنکه رقیبی داشته باشد، در اتوبآن‌های خالی برای خودش ویراژ می‌دهد. به همین دلیل، ترسی از بابت تصادف، خراب‌شدن چهرۀ برند، اعتراض‌های مردم و شکایت‌هایی که علیه کیفیت آن به صدا در می‌آید ندارد.
او می‌داند که در بدترین شرایط هم دولت با سیاست‌ها و قانون‌هایش سرسختانه از وی دفاع خواهد کرد. از این رو است که کیفیت را تا حدی که بتواند پایین نگه می‌دارد یا در بهترین و شرافتمندانه‌ترین وضعیت، کاری برای ارتقای کیفیت خود انجام نمی‌دهد؛ چون با خودش می‌گوید: «من تنها عرضه‌کننده‌ای هستم که خریداران می‌توانند کالا یا خدمات را از آن دریافت کنند. بنابراین، این آن‌ها هستند که مجبورند با هر ساز من برقصند! حتی ساز بی‌کیفیت و عقب‌ماندگی محصول یا خدمات».
چرا بازار انحصاری به وجود می‌آید؟
چیزی که باعث ایجاد بازارهای انحصاری میشود، وجود مشکلات فراوانی در پشت صحنۀ اقتصاد است. بیایید نگاهی به چند مورد از این مشکلات اقتصادی بیندازیم:
نیرزیدن تلاش در یک بازار
برخی از بازارها مثل «صنعت خودروسازی ایران» به‌دلیل‌های سیاسی و قانون‌های وضع‌شده از طرف نمایندگان مردم، تنها در صورتی می‌توانند سوددهی محض داشته باشند که بدون رقابت با بازارهای خارجی و جهانی به تولید محصولات بی‌کیفیت برای مردم ایران مشغول باشند. حجم سرمایه و حمایتهای قانونی-سیاسی که از این وضع میشود، به حدی زیاد است که هیچ شرکت داخلی عملاً نمی‌تواند در مقابل این شرکت قد علم کند.
از طرفی، با توجه به بسته‌بودن درهای ورود خودروهای خارجی از داخل و تحریم‌هایی که از خارج ایران بر سرمان نازل می‌شوند، پای هیچ شرکت قدرتمند خارجی هم به ایران باز نمی‌شود. به همین دلیل، در داخل کشور هیچ شرکت خصوصی به خودش زحمت امتحان‌کردن این ماجرا را نمی‌دهد؛ چون می‌داند که درنهایت پیروزی با شرکتی است که پشتش به دولت و قانون‌هایش گرم است.
پیشی‌گرفتن از نظر فنی
یکی از اصل‌های کلیدی بازار انحصاری این است که شرکت عرضه‌کننده از نظر پیشرفت داخلی، فنی و تولید دانش چندین سال از دیگر رقبای خود جلوتر باشد. البته، اگر چشم‌هایمان را به شیوۀ ادارۀ کسب‌و‌کارها در خارج از کشور ببندیم، یعنی جایی که «شایسته سالاری» معیار پیشرفت در نظر گرفته میشود، ماجرای وجود «پیشرفت فنی» برای تبدیل‌شدن به یک انحصارگر در بازار محصول یا خدمتی خاص در داخل کشورمان ایران، هیچ معنایی پیدا نمی‌کند.
همانطورکه ما می‌بینیم و با تمام وجودمان لمس میکنیم، افراد قدرتمند بدون داشتن هیچ شایستگی یا دانشی، می‌توانند در عرض یک شب به یک انحصارگر در یک بازار خاص تبدیل شوند؛ آن‌هم بدون تلاشی برای پیشرفت و یا حتی داشتن استحقاقی برای قرار‌گرفتن روی صندلی‌ای که به آن‌ها داده شده است.
وجودنداشتن کالای جانشین برای کالا یا خدمت موردنظر
شاید بعد از دلیل‌های سیاسی، یکی دیگر از اصلی‌ترین دلیل‌های وجود بازار انحصاری را نیافتن یک جایگزین درست و حسابی برای کالا یا خدمات موردنظر تعریف کرد.
گاز و ترمز منابع طبیعی زیر پای یک عرضه‌کننده
ماجرای آسانی و ارزانی تأمین مواد اولیه یکی از مهم‌ترین مواردی است که می‌تواند خون را در رگ بازارهای اقتصادی به حرکت وادار کند.
در یک اقتصاد مریض که اصلی‌ترین صنایع و کلیدی‌ترین محصولات آن در دست عرضه‌کننده‌ای با حمایت دولت است، منابع طبیعی که بستر تهیۀ مواد اولیه در آن صنعت یا خدمات هستند، بهطورکامل در دست آن عرضه‌کننده‌ها قرار می‌گیرند. به این ترتیب، باز هم آن‌ها از موهبتی برخوردار می‌شوند که دیگر عرضه‌کننده‌ها یا مدعیان به گَردِ پایشان هم نمی‌‍‌‌رسند.
حمایتهای قانونی و سیاسی
عرضه‌کننده‌ها در بازار انحصاری اگر خودشان از دولت نباشند، در حال دادن باج‌های بزرگ به دولت‌ها هستند. به همین دلیل، سوگولی این محافل محسوب می‌شوند و اگر کسی از گل نازک‌تر به آن‌ها بگوید یا شیوۀ ارائۀ خدمات و محصولاتشان را زیر سؤال ببرد، با برخورد جدی، قاطعانه و حتی انتقام سخت دولت‌ها و مقام‌های سیاسی روبه‌رو میشود.
چند نوع انحصار در بازارها وجود دارند؟
انحصار هم برای خودش برو بیایی در بازارهای مختلف دارد و فقط به یک محدودیت ساده ختم نمی‌شود. در ادامه، برخی از مهم‌ترین انواع انحصار در بازار را با هم بررسی میکنیم:
انحصار قانونی
«Legal Monopoly» یا «انحصار قانونی» به وضعیتی گفته میشود که دولت وقت یک کشور به‌صورت عمدی، تمام اختیار دریافت، ارائه و فروش یک نوع خاص از خدمات یا کالا را به یک شرکت خاص می‌دهد.
به این ترتیب که فقط این شرکت حق قانونی انجام چنین کاری را دارد و اگر شرکت دیگری به فکر انجام این کار بیفتد، به‌صورت قانونی با او برخورد خواهد شد. می‌توانیم نمونۀ روشن این ماجرا را در کشور خودمان که اقتصادی بسته و محدود دارد به روشنی ببینیم.
مثلاً در بحث از «اینترنت»، فقط یک شرکت در ایران اجازۀ ارائۀ اینترنت را دارد و آن «شرکت ارتباطات زیر ساخت» است.
انحصار دولتی
بازار انحصاری دولتی که به آن «Governmental Monopoly» یا «انحصار دولتی» هم گفته میشود، نوع دیگری از انحصار است که دولت‌ها به‌صورت آشکار در آن دخالت می‌کنند. در این نوع انحصار، دولت‌ها با کمک قانون‌هایی که وجود دارند یا حتی تصویب‌کردن قانون‌های جدید، از تمام قدرت خود برای درانحصارنگه‌داشتن یک کالا یا خدمت استفاده می‌کنند.
نمونۀ روشن این ماجرا در کشور خودمان «صنعت نفت و گاز» است که بهطورکامل در دست یک شرکت دولتی قرار دارد و قانون اجازه نمی‌دهد که مثل کشورهای دیگر، شرکت‌های خصوصی هم وارد این صنعت شوند؛ چون اساساً ماجرای نفت در ایران ملی نیست.
انحصار طبیعی
گاهی وقت‌ها هم هیچ کاسه‌ای زیر نیم‌کاسۀ به‌وجودآمدن بازار انحصاری نیست. چنین مواردی وقتی به وجود آیند که پشت ایجاد انحصار، دلیل‌های طبیعی وجود داشته باشند. مثلاً، یک محصول آنقدر خاص باشد که تنها تولید انبوه آن با واردکردن سرمایه‌ای بسیار زیاد، مقرون‌به‌صرفه است.
در آن صورت، دیگران اگر بخواهند در این بازار دستی داشته باشند باید سرمایه‌ای به همان اندازه یا بیشتر را وارد بازی کنند. به همین دلیل است که بسیاری از شرکت‌ها ترجیح می‌دهند وارد چنین بازی‌ای نشوند. در این زمینه میتوان بازارهای خاصی مثل «شرکت‌های تولید برق و تأمین آب شهری» و «شرکت‌های ساخت شبکۀ ارتباطی مثل لوله‌های آب و گاز» را مثال زد. به زبان ساده، بیشتر شرکت‌هایی که در حال ارائۀ خدمات عمومی هستند، در دستۀ بازار انحصاری طبیعی یا «Natural Monopoly» قرار می‌گیرند.
انحصار دوجانبه
بازار انحصاری دوجانبه یا «Duopoly Monopoly» وضعیتی است که در آن یک محصول یا خدمت فقط در دست دو عرضه‌کنندۀ قدرتمند قرار گرفته است. اگر عرضه‌کنندگان دیگری هم در این بازار وجود داشته باشند، سهمشان آنقدر کوچک است که اصلاً به چشم نمی‌آیند. میتوان نمونۀ این بازار را در «ویزا کارت» و «مستر کارت» بازار کارت‌های اعتباری مشاهده کرد.
انحصار چندجانبه
بازار انحصاری چندجانبه یا «Oligopoly Monopoly»، چیزی شبیه به بازار انحصاری دوجانبه است با این تفاوت که این بار به‌جای دو عرضه‌کننده پای چندعرضه‌کننده در میان است. نمونۀ این نوع بازار انحصاری را میتوان در چند شرکت قدرتمند صنعت موبایل یعنی «سامسونگ»، «اپل»، «هواوی» و… دانست. نمونۀ این انحصار در کشور ما هم اپراتورهای «همراه اول»، «ایرانسل» و «رایتل» هستند.
نگاهی به آن‌سوی بازار انحصاری؛ آشنایی با بازار رقابتی
برای درک بهتر بازار انحصاری باید سری به مفهوم بازار رقابتی بزنیم؛ چون بازار انحصاری و بازار رقابتی کامل در دو سر یک جریان قرار گرفته‌اند. قبل از هرچیزی باید این موضوع را روشن کنیم که در دنیای واقعی چیزی به اسم «بازار رقابتی کامل» و «بازار انحصاری کامل» وجود خارجی ندارد.
بازارها همیشه اندکی از هر دو سر انحصار و رقابت را به‌دنبال خودشان می‌کشند ولی از آنجا که علم اقتصاد با واقعیت‌های زندگی، مردم و احساساتشان چندان میانۀ خوبی ندارد، وجود چنین بازارهایی را عادی می‌داند و آن‌ها را تعریف می‌کند. با این توضیح به سراغ سردرآوردن از قصۀ بازار رقابتی می‌رویم.
ماجرای بازار رقابتی از کجا شروع میشود؟
بازار «رقابت کامل» یا «Perfect Competition» زمانی به وجود می‌آید که تعداد زیادی عرضه‌کننده یا همان فروشنده برای فروش یک نوع خاص از کالا یا خدمات در یک بازار وجود داشته باشند. برای موفق‌بودن و زنده‌ماندن در این بازار باید به رقیبانمان چنگ و دندان نشان دهیم. این بدان معنی است که هیچ‌کس نمی‌تواند بدون مجروح‌شدن و خون‌دادن در این اقیانوس آبی شنا کند.
برای آشنایی بیشتر با ماجرای «اقیانوس آبی و سرخ» می‌توانید سری به «معرفی و خلاصه کتاب استراتژی اقیانوس آبی» بزنید.
بازار رقابتی چه ویژگیهایی دارد؟
این ویژگی‌ها عبارتند از:
آمار بده‌و‌بستان در این بازار بالا است
به زبان ساده، همیشه خریدار و فروشنده در این بازار برای کالاها و خدمات وجود دارند. نکتۀ جالب در این بخش، توافق خریداران و فروشنده‌ها بر سر معامله در یک قیمت خاص است؛ چون حتی اگر فروشنده‌ها یا عرضه‌کننده‌ها در پشت صحنه «جنگ قیمت» را به راه انداخته باشند، در صحنه و جلوی خریدار روی قیمتی که پیروز میدان شده است به تفاهم می‌رسند.
راه برای همه باز است
در بازار رقابت کامل برخلاف بازار انحصاری، هر عرضه‌کننده‌ای از هر جای دنیا می‌تواند محصولش را وارد بازار کند؛ چون چیزی به اسم «تحریم» یا «محدودیت» وجود خارجی ندارد. به همین دلیل است که این بازار از نظر کشورهایی مثل ما چیزی جز سیر و سفرکردن در دنیایی خیالی نیست.
شفاف‌بودن داده‌‌ها
از ویژگی‌های جالب و ستودنی بازار رقابت کامل، شناکردن عرضه‌کننده در آبی به زلالی اطلاعات است. به زبان ساده، همۀ افراد حاضر در این بازار چه خریدار باشند و چه عرضه‌کننده، از تمام اطلاعات قیمتی، روش‌ها و استراتژی‌هایی که به کار می‌روند با خبر هستند. همین شفاف‌بودن اطلاعات هم دلیل دیگری برای ادامۀ این بازار و تشویق دیگر عرضه‌کننده‌ها به حضور در این بازی جذاب است.
خالی‌نشدن بازار از محصول موردنظر
در یک بازار رقابتی فقط یک نوع محصول یا خدمت ارائه میشود. با توجه به اینکه تعداد عرضه‌کننده‌های همین محصول یا خدمت در چنین بازاری بسیار زیاد است، بنابراین هرگز این محصول با چیزهایی مثل «کمبود» روبه‌رو نمی‌شود. اگر یک فروشنده از این بازار برود، به‌سرعت جای خالی او به دست فروشنده‌های دیگر پر میشود.
هیچ پولی پای حمل‌ونقل نمی‌رود
یکی از نشانه‌های وجود بازارهای رقابتی صفربودن هزینۀ حمل‌ونقل است. اگر در محاسبات قیمت محصول درنهایت هزینۀ حمل‌ونقل چیزی بیشتر از صفر شود، نتیجۀ نهایی روی قیمت خودش را نشان می‌دهد.
در این بازار، خبری از دولت و خط‌ونشان‌هایش نیست
رقابت وقتی معنا پیدا می‌کند که در بازار کسی برای دیگری گردن‌کلفتی نکند، قانون‌های عجیب و غریب تصویب نشود، کسی اقتصاد را روی میز نگذارد و جاهلانه آن را جراحی نکند، تحریم، تهدید یا سهمی خاص برای عده‌ای مهیا نباشد.
تنها در این صورت است که چرخ‌های بازار به درستی و به‌صورت طبیعی به حرکت خود در این جمع سالم رقابتی ادامه می‌دهند.
تغییر قیمتها به‌شکلی نرم و طبیعی اتفاق می‌‌افتد
به‌دلیل حضور تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار در بازار رقابتی، تغییرات قیمت نه‌به‌صورت ناگهانی و افسار‌گسیخته بلکه به‌شکلی نرم، طبیعی و قابل هضم اجرا می‌شوند.
فعالیت همراه با سود صفر
کسانی که در این بازار فعالیت می‌کنند، می‌دانند که در یک بازۀ زمانی طولانی، سودی که درنهایت از این فعالیت اقتصادی به دست می‌آید، چیزی برابر با صفر است.
این موضوع تا زمانی طبیعی است که سود شرکت، هوس سرک‌کشیدن به زیر نمودار و فشردن دست دوستی با عددهای منفی را نداشته باشد. اگر سود یک شرکت در بازار رقابتی برای مدتی قابل‌توجه در گسترۀ عددهای منفی باقی بماند، این شرکت باید ادامۀ فعالیت در این بازار را متوقف کند.
ماجرای بازار رقابت انحصاری چیست؟
در بازار انحصاری و بازار رقابتی، عرضه‌کننده فقط روی ارائۀ یک نوع از کالا یا خدمات مانور می‌داد اما در «بازار رقابت انحصاری» ما با چندین نوع کالا و خدمات که اصلاً مثل هم نیستند روبه‌رو هستیم. در چنین بازاری، هر فروشنده که کالا یا خدمتی ویژه و غیرتکراری را ارائه می‌دهد، نوعی عرضه‌کنندۀ انحصاری برای آن کالا یا خدمت در نظر گرفته میشود.
البته، این را هم بگوییم که در چنین بازاری، محصولات و خدمات مشابه هم وجود دارند که میتوان آن‌ها را جایگزین یک محصول خاص کرد. بهترین مثال برای این بازار، «آرایش و پیرایش»، «نقاشی حرفه‌ای» و در‌کل، هرنوع کار و خدمتی است که در عین انحصاری‌بودن در حال رقابت با عرضه‌کننده‌های بسیاری است.
بازار رقابت انحصاری چه ویژگیهایی دارد؟
در این بازار:
کیفیت ملاک خرید است
خریداران کالاها یا محصولات، عرضه‌کننده‌های مختلف را از نظر کیفیت و قیمت بررسی می‌کنند. این یعنی عرضه‌کننده‌ها برای موفقیت در این بازی باید کیفیت خدمات و محصولات خودشان را بالا نگه دارند.
راه‌‌‌های ورودی و خروجی تقریبا باز هستند
ورود عرضه‌کننده‌های جدید با کالاهای انحصاری در بازار رقابت انحصاری به‌سختی بازار انحصاری نیست اما باید کیسۀ رقابت را با چنگ و دندان به تن خودتان بکشید.
نمی‌‌توان عرضه‌کننده‌ها را زیر پرچم یک صنعت آورد
تا به حال شنیده‌اید که بگویند: «صنعت آرایشگری»؟ بگذارید خودمان پاسخ این پرسش را بدهیم: «خیر»؛ چون هر آرایشگر خدمات ویژۀ خودش را به مشتریانش ارائه می‌دهد. با وجود اینکه برخی از کارها در این شغل با بقیه شباهت دارند –مثل اصلاح موی سر– ولی همۀ خدمات یکسان نیستند. افرادی که در این بازار مشغول می‌شوند، درنهایت یک فروشنده در کنار دیگر فروشندگان هستند.
بازار انحصار خرید چیست؟
نوع دیگری از بازار انحصاری، «انحصار خرید» یا «Monopsony» نام دارد. در این بازار فقط یک خریدار برای کالای موجود در بازار وجود دارد. این خریدار به‌دلیل یگانه‌بودنش قدرت نفوذ بیش‌تری روی عرضه‌کننده‌ها دارد و می‌تواند شرایط را به نفع خودش تغییر دهد. در این مورد میتوان دولت ایران را مثال زد که در یک بازۀ زمانی خاص تنها خریدار گندم از کشاورزان بود.
ماجرای بازار انحصار چندجانبۀ خرید چیست؟
در این نوع بازار، چند خریدار محدود و تعداد زیادی عرضه‌کننده وجود دارد. به همین دلیل، فروشنده‌ها یا همان عرضه‌کننده‌ها به‌شکلی بسیار انعطاف‌پذیر با این خریداران رفتار می‌کنند؛ چون اگر نتوانند رضایت آن‌ها را به دست بیاورند، مجبور می‌شوند حتی پایین‌تر از قیمت تولیدشان محصولات یا خدماتشان را عرضه کنند.
اگر هم نتوانند با این وضعیت به کارشان ادامه دهند، مجبور می‌شوند بازار را ترک کنند. قدرت این خریداران وقتی با هم متحد می‌شوند چندین برابر میشود. به اندازه‌ای که حتی می‌توانند دولت را مجبور به تغییر سیاست‌هایش کنند.
آیا در بازار بورس ایران هم میتوان ردپای انحصار را پیدا کرد؟
پاسخ این پرسش مثبت است. در بازار بورس ایران هم میتوان بدون هیچ زحمتی بازار انحصاری را به‌روشنی تماشا کرد. میتوان مهم‌ترین دلیل وجود این ماجرا و فاصله‌گرفتن بازار رقابتی بورس را از اصل خودش به گردن «قانون‌های قدیمی بازار بورس» انداخت.
قوانینی که اکنون در بازار بورس ایران وجود دارد، یا بسیار قدیمی هستند یا اصلاً اجرا نمی‌شوند و یا در بهترین حالت به‌صورت نیمه‌کاره اجرا می‌شوند که به کار هیچ‌کس نمی‌آیند. در ادامه، با دو مورد از انحصار در بازار بورس آشنا می‌شویم:
انحصار در صدور مجوز کارگزاری
اگر در بازار بورس فعال باشید می‌دانید که در طول چندین سال گذشته، خبری از روی کار آمدن کارگزاری‌های جدید نیست. این ماجرا و محدودیت‌هایی که از طرف دولت و سازمان بورس در این باره به اجرا در می‌آیند باعث ایجاد انحصار در کارگزاری‌ها شده است. این ماجرا از چندین و چند جهت به نفع هیچ کس نیست؛ مثلا:
- کارگزاری‌ها که خیالشان از ورود رقیب‌های جدید و قوی راحت است و می‌دانند که سرمایه‌گذاران مجبور به انتخاب آن‌ها هستند، دیگر تلاشی برای به‌روز نگه‌داشتن سیستم‌های معاملاتی خودشان، بهینه‌سازی فرایندها و… نمی‌کنند؛
- به‌راه‌افتادن بازار بسیار گران‌قیمت خرید و فروش مجوز کارگزاری؛
- اهمیت‌ندادن کارگزاری‌های به مشکلات مشتریان و انجام سرخود برخی از رفتارهای معاملاتی؛
- درجازدن در خدمات قدیمی و فکرنکردن برای ارائۀ راه‌حل‌های جدید در مورد مشکلات قدیمی مشتریان؛
- بالاماندن کارمزد معاملاتی در تمام کارگزاری‌های فعال در انحصار به‌دلیل وجودنداشتن رقابت؛
- و… .
انحصار در مجوز شرکت‌های سبدگردان
ماجرای انحصار مجوزها فقط به کارگزاری‌ها ختم نمی‌شود. در این میان کلاه شرکت‌های سبدگردان و مشاورۀ سرمایه‌گذاری جدید هم بی‌کلاه باقی مانده است. نکته‌ای که دولتمردان ایرانی آن را از قلم می‌اندازند، وجود پتانسیل اشتغال‌زایی در این بخش است. به زبان ساده، اگر این انحصار درونی برداشته شود، تحلیلگران و سرمایه‌گذاران می‌توانند به‌صورت حرفه‌ای در این بخش صاحب کار شوند.
آیا انحصار همیشه بد است؟
هیچ چیزی در این دنیا کاملاً خوب یا بد نیست. انحصار هم در جای خودش می‌تواند به نفع بازارهای رقابتی عمل کند؛ البته به این شرط که این نوع انحصار، طبیعی باشد و قانون یا سیاست‌های پنهان از آن حمایت نکند.
در این صورت، شرکت‌های دیگر به جای آنکه چرخ را از ابتدا بسازند، با استفاده از خدمات ارائه‌شده توسط این عرضه‌کننده‌های انحصاری به ادامۀ فعالیت‌ها و گسترش در بخش‌های تکمیلی مشغول می‌شوند؛ چیزی شبیه به ماجرای «موتور جست‌وجوی گوگل» و شرکت‌هایی که در حال ارائۀ خدمات در بخش‌های تکمیلی این داستان هستند.
در مقالۀ بازار انحصاری از چه چیزهایی حرف زدیم؟
- بازار انحصاری وضعیتی است که در آن یک نوع کالا یا خدمت توسط تنها یک عرضه‌کننده یا فروشنده ارائه میشود.
- مواردی همچون «بالابودن سود»، «قدرت تعیین قیمت»، «وجود دست‌اندازهای قانونی و سیاسی برای ورود عرضه‌کننده‌های جدید» و «پایین‌بودن کیفیت کالا یا خدمات» در شمار ویژگی‌های بازار انحصاری کامل هستند.
- بازار انحصاری به‌دلیل‌هایی همچون «ارزشمندنبودن تلاش در یک بازار»، «عقب‌ماندن دیگران از نظر فنی»، «نبودن کالای جایگزین»، «دسترسی آسان یک عرضه‌کننده به منابع طبیعی» و «حمایتهای قانونی و سیاسی از یک عرضه‌کنندۀ خاص» به وجود می‌آید.
- انحصار قانونی وضعیتی است که دولت در آن به‌صورت قانونی از یک عرضه‌کنندۀ خاص حمایت می‌کند و اجازه نمی‌دهد که عرضه‌کننده‌های دیگر راهی به‌سوی این بازار پیدا کنند.
- در انحصار دولتی، دولت به‌طور مستقیم انحصار عرضۀ یک کالا یا خدمت را در دست گرفته است؛ مثل انحصار نفت و گاز در ایران.
- در انحصار طبیعی، یک عرضه‌کننده نه به‌دلیل حمایتهای قانونی و سیاسی بلکه به‌دلیل‌هایی مثل «گسترده‌بودن» و «سرمایه‌گذاری زیاد» به یک انحصار تبدیل میشود.
- بازار انحصاری دوجانبه یا چندجانبه زمانی به وجود می‌آید که فقط دو یا چند عرضه‌کننده در بازار ارائۀ یک کالا یا خدمت وجود داشته باشند.
- بازار رقابتی در نقطۀ مقابل بازار انحصاری قرار دارد.
- بازار انحصار خرید، نوع دیگری از بازار انحصاری است که فقط یک خریدار برای تمام کالاهای تولیدشده در یک بازار خاص وجود دارد.
- میتوان ردپای انحصار را در بازار بورس ایران هم پیدا کرد. این ماجرا در «انحصار صدور مجوزهای کارگزاری» و «انحصار در مجوز شرکت‌های سبدگردان» خودش را به نمایش می‌گذارد.
- انحصار همیشه بد نیست. اگر این ماجرا به‌شکلی طبیعی و بدون تهدیدهای قانونی یا سیاسی به وجود آید، می‌تواند به حضور بازار رقابتی هم کمک کند.
سوالات متداول
اگر کشور خودمان ایران را از تمام فعالیت‌های جدی جهانی در صنعت سرگرمی فاکتور بگیریم، باید بگوییم که بله. صنعت سرگرمی جهان در انحصار چند شرکت بزرگ آنلاین مانند: «نتفلیکس»، «اپل تی وی» و «آمازون تی وی» قرار دارد. البته در این میان چند شرکت دیگر آفلاین هم حضور دارند.
در بسیاری از موقعیت‌ها بله. هرچقدر هم که شرکت‌هایی با مزیت‌های بازار انحصاری در ایران خودشان را صاحب تکنولوژی و برحق بدانند، درنهایت آن‌ها با قدرتی که سیاست‌های دولتی در اختیارشان قرار می‌دهد، بدون نگرانی در مورد رقبای جدید به ارائۀ خدمت در یک سطح متوسط روبه‌پایین ادامه می‌دهند. این دقیقاً همان چیزی است که ما از یک بازار انحصاری انتظار داریم.
