اگر با فرآیند دریافت وام از بانک آشنا باشید، می دانید که بانک، بابت وامی که به شما می دهد، در موعدهای مقرر، مبلغی را دریافت می کند. این مبلغ همان نرخ بهره است که می خواهیم به بانک بپردازیم.

نرخ بهره چیست؟

نرخ بهره (Interest rate) عبارت است از نرخی که بابت جلوگیری از کاهش ارزش پول پرداختی در امروز و دریافتی در آینده (به دلیل ارزش زمانی پول و نرخ تورم) از وام گیرنده دریافت می شود.

به زبان ساده تر، وقتی شما از بانک مبلغی را به عنوان وام قرض می گیرید، آن را به صورت تدریجی بازپرداخت می کنید. ولی ازآنجایی که ارزش پول به مرور زمان تغییر می کند، به منظور کاهش ارزش پول و لحاظ تورم، شما باید علاوه بر وام دریافتی، مبلغ اضافه ای را تحت عنوان بهره به بانک بپردازید که می تواند هزینه فرصت سرمایه گذاری نیز تعریف شود.

با این تفسیر که به منظور جبران فرصت های سرمایه گذاری وام دهنده، ممکن است مبلغی به عنوان حداقل سود مورد انتظار وام دهنده به این نرخ اضافه گردد؛ زیرا وام دهنده می توانست این مبلغ را در بازاری سرمایه گذاری کند ولی آن را به شما وام داده است. برای درک بهتر آن، می توانیم مثال بزنیم:

زمانی که شما در بانک حساب پس انداز افتتاح می کنید، بانک به شما مبلغی را به عنوان سود پرداخت می کند. این سود، هزینه فرصت سرمایه گذاری شما در بانک است. زیرا شما می توانستید پول خود را وارد بازار سهام، طلا، دلار، مسکن یا سایر سرمایه گذاری ها کنید و به بانک نسپارید. همچنین شما ممکن است اوراق خریداری نمایید و بابت آن سود دریافت نمایید که بابت سرمایه گذاری در این اوراق، به شما پرداخت می شود. این نرخ را می توان به عنوان یک عامل مالی در هنگام برداشت از سرمایه تعریف کرد.

انواع نرخ بهره

اولین قدم موفق در دنیای مالی و سرمایه گذاری، آشنایی با مفاهیم مالی و پرکاربرد این حوزه است. همانطورکه ملاحظه کردید، نرخ بهره نیز از مهم ترین مفاهیم دنیای سرمایه گذاری بوده و انواع مختلفی دارد. در این بخش به بررسی و معرفی انواع نرخ بهره می پردازیم.

نرخ بهرۀ ساده

نرخ بهرۀ ساده که به عنوان Simple Interest Rate یا به اختصار SI شناخته می شود، ساده ترین روش محاسبۀ سود وام است. برای محاسبۀ نرخ بهرۀ ساده می توان از فرمول Simple Interest=P×i ×n استفاده کرد.

در فرمول بالا، حرف «P» نشان دهندۀ اصل سرمایه، حرف «i» نشان دهندۀ نرخ بهرۀ سالانه (روزانه) و حرف «n» نشان دهندۀ تعداد سال های (روزهای) باقی مانده است.

نرخ بهرۀ مرکب

نرخ بهرۀ مرکب یا همانCompound Interest Rate  یکی دیگر از انواع نرخ بهره است. با روش محاسبۀ نرخ بهرۀ مرکب سود بیش تری نصیب وام دهنده خواهد شد. در این نوع نرخ بهره، سود حاصل از دوره های پیش رو به اصل سرمایه اضافه می شود. این موضوع سبب می شود تا نرخ سود علاوه بر اصل سرمایه به سودهای انباشته شده از دوره های قبلی نیز تعلق بگیرد.

نرخ بهرۀ بین بانکی

بانک ها در شرایط خاص و در دوره های بسیار کوتاه مدت چند روزه یا یک هفته ای به یکدیگر وام می دهند. سیستم وام دهی بانک ها به یکدیگر براساس یک نرخ بهرۀ مشخص کار می کند که به آن نرخ بهرۀ بین بانکی گفته می شود. درواقع در زمان هایی که یک بانک دچار کسری نقدینگی می شود، با هدف جبران این حالت و رسیدن به حالت متعادل، از یک بانک دیگر وام دریافت می کند.

نرخ بهرۀ اسمی

زمانی که فردی قصد وام گرفتن از یک نهاد وام دهنده را داشته باشد، درصدی به عنوان نرخ بهره در قرارداد ذکر می شود. به این نرخ بهرۀ اعلام شده در قرارداد مابین طرفین، نرخ بهرۀ اسمی گفته می شود. به عنوان مثال، وامی را با نرخ بهرۀ 20درصدی در نظر بگیرید. وام گیرنده باید یک سال بعد با نرخ بهرۀ 20درصدی وام را پرداخت کند.

همچنین، نرخ بهرۀ موجود اوراق قرضه یا مشارکت هم به عنوان نرخ بهرۀ اسمی شناخته می شود. در نرخ بهرۀ اسمی اعلام شده در اوراق قرضه یا مشارکت نیز این نرخ بهره به صورت سالیانه به دارنده اوراق قرضه پرداخت می شود.

نرخ بهرۀ جاری

اوراق قرضۀ ارائه شده در بازارهای مالی براساس یک قیمت اسمی و یک قیمت جاری معامله می شوند. معمولاً قیمت اکثر معاملات با قیمت اسمی اوراق قرضه متفاوت است. به قیمت معاملاتی که از قیمت اسمی متفاوت باشد، قیمت جاری گفته می شود. برای محاسبۀ نرخ بهرۀ جاری تنها کافی ا‎ست بهرۀ سالانۀ اوراق قرضه را به قیمت جاری این اوراق تقسیم کنیم.

نرخ بهرۀ مؤثر

نرخ بهرۀ مؤثر که در زبان انگلیسی تحت عنوان Effective interest Rate شناخته می شود، در محاسبۀ سود سپرده یا بهرۀ وام دریافتی از یک نهاد مالی کاربرد دارد. درواقع در یک قرارداد وام، نرخ بهرۀ مؤثر برای طرف سپرده گذار تحت عنوان نرخ سود سپرده و برای طرف وام گیرنده به عنوان نرخ بهرۀ وام معرفی می شود. در نرخ بهرۀ مؤثر، مفهوم مرکب شدن بهره مورد توجه است.

نرخ بهرۀ ثابت

نرخ بهرۀ ثابت، میزان سودی است که برای بازۀ زمانی مشخصی به وام تعلق می گیرد. همانطورکه از نام این نوع نرخ بهرۀ مشخص است، میزان نرخ بهرۀ ثابت برای تمام یا بخشی از دوره، ثابت باقی مانده و تغییر نمی کند.

در مورد قراردادهایی که مدت زمان بازپرداخت بلندمدت تری داشته باشند، ممکن است نرخ بهرۀ برای یک دورۀ ثابت محاسبه شود اما پس از این دوره براساس وضعیت بازار و شرایط اقتصادی، نرخ بهره با کمی افزایش محاسبه شود.

نرخ بهرۀ شناور

نرخ بهرۀ شناور برخلاف مورد قبلی یعنی نرخ بهرۀ ثابت، نرخ ثابت و مشخصی ندارد؛ درواقع پس از دریافت وام، نرخ بهره افزایش یا کاهش پیدا می کند. طبیعتاً طرف وام گیرنده انتظار دارد نرخ بهرۀ شناور به مرور زمان روند کاهشی داشته باشد؛ درحالی که طرف وام دهنده تمایل دارد این روند با گذشت زمان افزایشی باشد تا بتواند پول بیش تری به دست آورد. به همین جهت، با هدف جلوگیری از اختلافات احتمالی، جهت محاسبۀ نرخ بهرۀ شناور از یک مرجع مشخص و مورد تأیید طرفین استفاده می شود.

فرمول نرخ بهره ساده

این فرمول برابر با حاصل ضرب سه متغیر اصل سرمایه، نرخ بهره سالانه و تعداد سال ها

Simple Interest = P*I*N

  • P: اصل سرمایه (وام)
  • I: نرخ بهره سالانه
  • N: تعداد سالها

فرمول محاسبۀ نرخ بهرۀ مرکب چیست؟

نرخ بهرۀ مرکب را می توان از طریق فرمول زیر محاسبه کرد. در این فرمول حرف «P» نشان دهندۀ اصل سرمایه، حرف «i» نشان دهندۀ نرخ بهرۀ سالانه و حرف «n» نیز نشان دهندۀ تعداد سال است.

   P× [(1+i)n-1]= نرخ بهرۀ مرکب

وقتی از روش مرکب استفاده می کنیم، چون سود به صورت ماهانه از اصل سرمایه + سود انباشته شده از ماه های قبلی گرفته می شود، مقدار آن بالاتر است. همچنین میزان آن برای چارچوب های زمانی کوتاه تر، برای هر دو روش نسبتاً مشابه خواهد بود. با افزایش زمان بازپرداخت، تفاوت بین این دو نوع از محاسبات سود نیز رشد می کند. معمولاً نرخ بهره برای یک سال محاسبه می شود و هرگاه مدت آن مشخص نشود منظور همان دوره سالانه است.

در هر زمان، نرخ های گوناگونی می توان یافت که به انواع مختلف وام مانند وام سرمایه گذاری ثابت، وام مسکن، وام سرمایه در گردش، قروض کوتاه مدت یا بلندمدت دولتی و غیره مربوط می شود.

نرخ بهرۀ سالانه چیست؟

در بخش های قبلی با مفهوم نرخ بهره آشنا شدیم. همانطورکه اشاره شد، نرخ بهره مبلغی است که وام گیرنده در ازای وام گرفته شده با هدف جلوگیری از کاهش ارزش پول پایه، پرداخت می کند. جهت پرداخت نرخ بهره می توان دوره های زمانی متفاوتی، یعنی دوره های روزانه، ماهانه و سالانه، را در نظر گرفت. عموماً نرخ بهره به صورت سالانه محاسبه می شود و به آن نرخ بهرۀ سالانه می گویند.

نرخ بهرۀ سالانه چه چیزی را محاسبه می کند؟

نرخ بهرۀ سالانه به صورت درصدی از میزان سرمایۀ پایه محاسبه و بیان می شود. درواقع از طریق فرمول نرخ بهرۀ سالانه، هزینۀ وام گرفتن و ریسک کاهش ارزش پول وام گرفته شده محاسبه شده و از طرف وام گیرنده پرداخت می شود. همچنین، به واسطۀ این فرمول می توان نرخ بهرۀ پولی که فرد به عنوان سرمایۀ نقدی در بانک سپرده گذاری می کند را نیز محاسبه کرد. این نرخ بهره نیز توسط بانک به حساب مشتری پرداخت می شود.

چگونه APR را محاسبه کنیم؟

APR کوتاه شدۀ عبارت  Annual Percentage Rate است و در زبان فارسی تحت عنوان نرخ درصدی سالانه بیان می شود. در دنیای سرمایه گذاری و اقتصاد، APR درصد سودی است که فرد طی یک سال در ازای سرمایه گذاری انجام شده دریافت می کند. APR اعلام شدۀ هزینه هایی مانند کارمزد را شامل شده و به طور خالص بیان می شود.

درنهایت، درصد اعلام شده برابر با سود اعلام شده توسط بانک است. درکل، می توان نتیجه گرفت که APR برابر با نرخ بهرۀ ساده است. APR را توسط فرمول زیر می توان محاسبه کرد. در فرمول زیر، حرف P نشان دهندۀ  اصل سرمایه،APR  نرخ بهرۀ سادۀ سالانه و حرف T نشان دهندۀ زمان (سال) است.

100/(Simple Interest = (P*APR*T

هدف از ایجاد نرخ بهرۀ منفی چیست؟

نرخ بهرۀ منفی در دوره های خاصی همچون رکود بازار، بحران اقتصادی و زمان هایی که آیندۀ اقتصادی کشور مبهم باشد، با هدف جلوگیری از احتکار پول و رونق دادن به اقتصاد مورد استفاده قرار می گیرد؛ زیرا مردم و سرمایه گذاران در زمان های بحران اقتصادی تمایل دارند به جای واردکردن سرمایه به بازار، پول نقد را در حساب خود نگه داشته و به نوعی پول را احتکار کنند.

نرخ بهرۀ منفی،  Negative Interest Rate Policy که به اختصار با عبارت NIRP اعلام می شود، یک نوع سیاست پولی محسوب می شود. همانطورکه می دانیم در شرایط عادی، سرمایه گذاران با سپرده گذاری پول خود در بانک سود دریافت می کنند اما در زمان اجرای سیاست نرخ بهرۀ منفی، افراد در قبال سپرده گذاری پول در یک حساب، باید هزینه پرداخت کنند. این کار سبب می شود تا سرمایۀ افراد مجدداً به چرخۀ تولید بازگشته و اقتصاد رونق مجددی بگیرد.

هدف از کاهش نرخ بهره چیست؟

علاوه بر به کارگیری سیاست ایجاد نرخ بهرۀ منفی، کاهش نرخ بهره نیز یکی از راهکارهایی است که بانک ها با هدف مبارزه با رکود از آن استفاده می کنند. ازآنجایی که با کاهش نرخ بهره میزان سود پس انداز کم می شود، تمایل به سرمایه گذاری سرمایۀ مازاد در افراد بیش تر خواهد شد؛ در این شرایط عرضۀ پول افزایش، تقاضای وام کاهش و رونق بازار سهام نیز بیش تر خواهد شد.

هدف از افزایش نرخ بهره چیست؟

افزایش نرخ بهره توسط بانک ها یکی از راه های مبارزه با تورم بیش از حد است. در شرایطی که نرخ بهره افزایش پیدا می کند، عرضۀ پول کاهش و تقاضای افراد برای دریافت وام افزایش پیدا می کند. همچنین، برخلاف مورد قبلی، ازآنجایی که نرخ بهره افزایش پیدا کرده، مردم در این شرایط به پس انداز سرمایۀ نقدی در حساب های بانکی روی می آورند. درنهایت، پس انداز بانکی با نرخ بهرۀ بالا و ریسک اندک سبب می شود تا بازار سرمایه و بورس از رونق بیفتد.

نرخ بهره را چه کسی تعیین می کند؟

در اکثر کشورها با هدف جلوگیری از هرج ومرج در سیستم اقتصادی کشور، تنها بانک مرکزی اجازۀ تعیین نرخ بهره را دارد. به این ترتیب، بانک ها نمی توانند به صورت خودسرانه نرخ بهرۀ متفاوتی را اعلام کنند. همکاری سیستم متمرکز بانک مرکزی با ناظران اقتصادی دولتی کمک می کند تا قیمت ها پایدار باقی مانده و نقدینگی مناسبی در بازار وجود داشته باشد. این امر تنها در صورتی امکان پذیر است که سیاست های پولی بانک ها مرتباً رصد شود تا فرایند عرضۀ پول به اقتصاد در یک حد متعادل انجام شود.

اهمیت نرخ بهره در اقتصاد

عموماً بانک ها با مدل ذخیرۀ کسری یا همان Fractional Reserve به مشتریان وام ارائه داده و با دریافت اقساط آن، فعالیت می کنند. اما بانک مبالغ وام را چطور تأمین می کند؟ افراد با سپرده گذاری سرمایۀ نقدی خود در حساب های بانکی، منابع مالی را برای بانک ها تأمین کرده و در مقابل به دلیل این سپرده گذاری در بانک، سود سپرده دریافت می کنند. هرچه میزان نرخ بهره بالاتر باشد، وام دهنده سود بیش تری دریافت خواهد کرد و برعکس، اگر نرخ بهره بالا باشد، فرد وام گیرنده باید مبالغ بیش تری را بازپرداخت کند.

معمولاً جهت جلوگیری از هرج ومرج اقتصادی، تعیین میزان نرخ بهرۀ بانک ها، برعهدۀ بانک مرکزی کشورها است. در شرایطی که دولت قصد بهبود وضعیت و افزایش رونق اقتصادی را داشته باشد، نرخ بهره را کاهش می دهد تا افراد بیش تری برای دریافت وام درخواست دهند؛ زیرا با وام گرفتن، نقدینگی بیش تری در اختیار افراد قرار گرفته و این پول صرف خرید کالا و خدمات می شود و درنهایت پول بیش تری وارد چرخۀ بازار شده و اقتصاد رونق بیش تری پیدا می کند.

عوامل مؤثر بر نرخ بهره

نرخ بهره تحت تأثیر شرایط مختلف اقتصادی توسط سیاست گذاران پولی کشور تعیین می شود. در شرایطی که دولت قصد کاهش عرضۀ پول را داشته باشد، نرخ بهره را افزایش می دهد. این موضوع سبب می شود تا افراد بیش تری به سپرده گذاری سرمایۀ نقدی خود تمایل پیدا کنند اما در مقابل، اگر دولت قصد افزایش عرضۀ پول را داشته باشد، نرخ بهره را کاهش می دهد. کاهش نرخ بهره سرمایه گذاران را به سرمایه گذاری در بازار سرمایه و بورس جذب خواهد کرد. درنتیجه، می توان گفت شرایط اقتصادی و سیاست های پولی دولت ها از عوامل اصلی مؤثر بر تعیین نرخ بهره هستند. علاوه بر سیاست های پولی عوامل دیگری بر نرخ بهره اثرگذار هستند که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم.

  • تقاضا و عرضه: میزان تقاضا و نرخ بهره با یکدیگر رابطۀ مستقیم دارند. بدین ترتیب که اگر تقاضای دریافت وام افزایش پیدا کند، به تبع آن، نرخ بهره نیز افزایش پیدا خواهد کرد (و برعکس).
  • افزایش درآمد: هم زمان با افزایش میزان درآمد عمومی، میزان نرخ بهره نیز افزایش می یابد.
  • تورم: میزان نرخ بهره با تورم اقتصادی رابطۀ مستقیم دارد. هم زمان با افزایش تورم، قدرت خرید پول نقد کاهش و نرخ بهره افزایش پیدا می کند.
  • نوع وام: در سیستم وام دهی، نرخ بهره به عنوان یک عامل تضمین کننده عمل می کند. به این ترتیب، جهت کاهش ریسک عدم پرداخت اقساط، وام هایی که بدون وثیقه اعطا می شوند، نرخ بهرۀ بالاتری دارند.
  • رشد اقتصادی: زمانی که اقتصاد با رشد مواجه باشد، تقاضای وام افزایش پیدا می کند و افزایش تقاضا سبب افزایش نرخ بهره می شود.
  • آیندۀ اقتصادی مبهم: در شرایطی که وضعیت آیندۀ اقتصاد کشور نامشخص و مبهم باشد، وام دهندگان با هدف کاهش ریسک ازدست رفتن ارزش پول، نرخ بهره را افزایش می دهند.

علت تفاوت انواع نرخ بهره چیست؟

رجحان زمانی

مبلغ وام داده شده در حقیقت رجحان پس انداز به مصرف در زمان حال است. هراندازه تمایل به مصرف حال پول نسبت به مصرف آینده آن زیادتر باشد بدیهی است که مبلغ بیشتری باید برای تعویق مصرف پول پرداخت، یعنی نرخ بهره بیشتر خواهد بود.

امکان غیر نقدینگی

وام دادن عموماً به معنای مبادله پول با یک دارایی غیر پولی مانند اوراق قرضه یا اسناد خزانه است که به عنوان یک وسیله پرداخت برای کالاها و خدمات موردپذیرش همگانی نیست. هرگاه قبل از تاریخ سررسید، نیاز وام دهنده به پول بیش از موجودی او باشد، ناچار باید یا دارایی غیر پولی خود را به پول تبدیل کند، یا دست به استقراض بزند. این تبدیل دارایی غیر نقدی به وجه نقد ممکن است با مشکلات، تأخیر و حتی زیان همراه باشد و لذا معاوضه ی یک دارایی نقدی (پول) با دارایی دیگری که از نقدینگی کمتری برخوردار است می تواند در صورت نیاز وام دهنده به پول متضمن ریسک زیان برای او باشد؛ بنابراین در جریان وام دادن تقبل این ریسک باید جبران گردد و همین است که ضرورت وجود نر خ بهره را ایجاب می کند.

امکان نکول یا عدم بازگشت پول

ممکن است وام دهنده نسبت به بازپرداخت وام از سوی وام گیرنده مطمئن نباشد و وام در حقیقت نکول نشود. تقبل این ریسک نیز دلیل دیگری است برای وجود نرخ بهره و میزان چنین ریسکی نیز به نوع وام پرداختی بستگی دارد.

تورم

هرگاه تورم قیمت ها در اقتصاد وجود داشته باشد، ارزش واقعی مبلغ وام تا زمان سررسید به نسبت میزان تورم کاهش خواهد یافت. بدین ترتیب برای جبران خطر کاهش قدرت خرید پول وام دهنده، وجود نر خ بهره ضرورت می یابد.

رابطه نرخ بهره بانکی و بازار سرمایه

رابطه بین نرخ بهره و سرمایه گذاری را می توان در رابطه بین نرخ سود یا قیمت سرمایه و تقاضا برای سرمایه جست وجو کرد. بر مبنای علم اقتصاد درصورتی که قیمت کالا یا خدمتی کاهش یابد، تقاضا برای آن نیز افزایش می یابد؛ بنابراین اگر تقاضا کنندگان سرمایه را همان سرمایه گذاران دانست. می توان این رابطه را نیز یک رابطه منفی برشمرد؛ به طوری که کاهش نرخ سود سرمایه، افزایش تقاضا برای سرمایه و درنتیجه افزایش سرمایه گذاری را در پی خواهد داشت.

نرخ بهره از دید کلان و خرد

چنانچه اندازه مبلغ بهره پرداختی به سرمایه برحسب درصد بیان شود گفته می شود میزان نرخ از دیدگاه کلان و بنگاه های اقتصادی نر خ بهره قیمتی است که برای دریافت اعتبار یا پول پرداخت می گردد و یا برخی در اصطلاح آن را هزینه اجاره پول عنوان می کنند. از دیدگاه خانوارها می توان گفت این نر خ بهره پاداش به تعویق انداختن مصرف است. در این حالت بیانگر نرخی است که یک فرد می تواند قدرت خرید امروز را با انداختن مصرف کند یا مصرف کنونی خود را به تأخیر بیندازد. پس نرخ نقش متفاوت بین مصرف کنونی و پس انداز بازی می کند. در شناختی که از این نرخ به دست دو گروه بزرگ خانوارها و بنگاه های اقتصادی نگاه خاصی داشتند اما نکته قابل توجه آن است که برای آن ها عام بهره بسیار اهمیت دارد. درواقع این نر خ به آن ها علامت می دهد که چگونه تصمیم بگیرند و در چه قیمتی پول را در اختیار قرار دهند و یا آن را قرض بگیرند. بازارهای مالی که در آن پول نقش کلیدی را بر عهده دارد، به نر خ بهره واکنش نشان می دهد. همچنین در ارتباط مهمی که بین پس اندازهای خانوارها و سرمایه گذاری بنگاه های اقتصادی برقرار می شود نقش تعیین کننده ای بازی می کند.

سؤالات متداول

خیر. ازآنجایی که معمولاً در هنگام محاسبه و تعیین نرخ بهره یک دورۀ یک ساله را در نظر می گیرند، نرخ بهرۀ ساده به عنوان نرخ بهرۀ سالانه نیز شناخته می شود.

بله، نرخ بهره توسط بانک مرکزی تعیین شده و تحت تأثیر عوامل متعددی مانند میزان عرضه و تقاضا، نوع وام، سیاست های پولی، رشد اقتصادی، تورم، شرایط اقتصادی و شرایط درآمدی عموم جامعه تغییر می کند.