پول فیات یا پول بدون پشتوانه چیست و چرا به وجود آمد؟

پول، تکه ای کاغذ یا سکه ای فلزی است که تنها به خاطر بار ارزشی که به دوش می کشد، مهم و خواستنی به شمار می رود. در واقع، ما نه تکه های کاغذ بلکه ارزشی که آن ها برایمان به ارمغان می آورند را دوست داریم. اعتبار پشت کاغذها به ما کمک می کند تا چیزهایی که نیاز داریم را بخریم، به جاهایی که می خواهیم سفر کنیم و آن اعتبار را با ارزش چیزهایی که دوستشان داریم تاخت بزنیم. اما داستان این اعتبار از کجا آغاز می شود؟ چه چیزی به کاغذی که در دست ما قرار دارد ارزش می دهد؟ و مهم تر از همه، چرا این ارزش، ثابت نیست و گذر زمان یا شرایط مختلف، اعتبار آن را دست خوش تغییر می کند؟ در این مقاله از خانه سرمایه به سراغ «پول فیات» یا «پول بدون پشتوانه» می رویم تا از ماجراهای پشت پرده اعتبارها سر در بیاوریم.

ویکتور هوگو:

هیچ چیزی به اندازه جیب خالی انسان را ماجراجو نمی کند.

استاندارد طلا چیست؟

تا مدت های طولانی، طلا تنها و بهترین پشتوانه برای پول هایی بود که در میان مردم دست به دست می گشتند. چه زمانی که مردم با حواله های کاغذی کار می کردند و چه زمانی که بانک های مرکزی شکل گرفتند، این تناسب بین ذخیره طلای انباشته در انبارها یا خزانه ها و اسکناس یا حواله ای که در دست مردم بود، وظیفه انتقال ارزش را در اختیار داشت. به زبان ساده تر، سکه فلزی یا اسکناسی که در دست مردم بود، سند مالکیت طلایی بود که در خزانه یا انبارها وجود خارجی داشت. این سبک از انتقال ارزش تا زمانی که در محدوده یک کشور اعمال می شد، به خوبی کار خودش را انجام می داد. اما وقتی پای مبادله این ارزش بین کشورهای مختلف به این میدان باز شد، شرایط تغییر کرد. بدون شک، هیچ کشوری نمی تواند به تنهایی تمام نیازهای خود را تامین کند و تجارت، بخشی جدایی ناپذیر از روابط صلح آمیز میان ملت ها به شمار می رود. حالا نیاز اساسی، بهینه سازی این اعتبارها برای افزایش تجارت های بین المللی بود.

همان طور که کشور «A» روش خودش را برای اعتباردهی به حواله ها و اسکناس ها داشت، کشور «B» هم از روشی مخصوص به خود استفاده می کرد. حالا مسئولان هر کشور باید کاری می کردند که پول هایشان در کشورهای دیگر نیز از اعتبار کافی برخوردار باشند و تاجران خارجی با خیالی راحت و به سادگی از آن ها استفاده کنند. در نتیجه، هر کشور باید یک روند استاندارد برای ارزش پولش در نظر می گرفت و آن را اعلام می کرد. به همین دلیل، مفهومی به نام «استاندارد طلا» در میان کشورهای مختلف شکل گرفت. به این ترتیب که دولت هر کشور، یک نرخ مبادله ثابت را اعلام می کرد و در ازای دریافت مقدار مشخصی پول کاغذی یا سکه فلزی، مقدار ثابتی طلا می پرداخت.

چرا پول فیات یا پول بدون پشتوانه شکل گرفت؟

اجرایی شدن استاندارد طلا توانست بسیاری از مشکلات را حل کند. معامله های بین تجار خارجی به راحتی صورت می گرفت و هر کسی می توانست در هر زمانی که می خواست، پول های خود را به طلا تبدیل کند. اما این عرضه نامحدود طلا توسط دولت های مختلف نتوانست مدت زیادی دوام بیاورد. علت های گوناگونی مانع این کار شدند؛ مثلا:

• آغاز جنگ های جهانی و کم شدن ذخیره های مالی کشورها به علت هزینه های جنگ
• نایاب بودن معدن های طلای جدید
• احتکار طلا توسط مردم
• محاسبه ای بودن نرخ طلا (در واقع، نرخ ثابتی که در استاندارد طلا تعریف شده بود، هیچ وقت به معنای واقعی اجرا نشد. در عوض، دولت ها سعی کردند که نرخ مناسبی برای این مبادله اعلام کنند اما نتوانستند.)

کار با استاندارد طلا آن قدر سخت شد که کم کم تا دهه هشتاد میلادی به طور کامل از میان رفت و در سال ۱۹۷۱ به تاریخ پیوست. اما بدون این استاندارد، چه چیزی می توانست اعتبار کاغذهایی که با نام پول می شناختیم را به آن ها بازگرداند؟ دولت ها و اقتصاددان ها به راه حلی جایگزین رسیدند و آن «پول بدون پشتوانه» بود.

آدام اسمیت:

بدون شک، جامعه ای که بخش اعظم آن فقیر و بیچاره هستند، نمی تواند شکوفا و سعادتمند باشد.

جدایی پول از طلا

وقتی پول از یار دیرین خود یعنی طلا جدا شد، دو بازار متفاوت از اعتبارات شکل گرفتند. بازار اول، دولت بود که پول ملی و قدرت چاپ اسکناس را در اختیار داشت و دیگری بازار بود که با در اختیار داشتن طلا، قدرت معامله و تعیین ارزش لحظه ای آن را در دست گرفت. دولت ها می توانستند بسته به نیاز خود پول چاپ کنند و در عوض، دخالتی در معاملات بازار طلا نداشته باشند. در حقیقت، چیزی که ارزش پول ملی جدید را – که پشتوانه ای طلایی رنگ به دنبال نداشت – تعیین می کرد تلاش دولت ها برای کاهش هزینه های خود، اجرای سیاست گذاری های خارجی و داخلی کارآمد، کنترل نرخ بهره، بهبود وضعیت اقتصادی کشور، تصمیم گیری درباره میزان عرضه پول و تغییر سیاست های مالیاتی بود. به همین علت، گاهی می بینیم که ارزش پول کشورهای فقیر در مقابل کشورهای ثروتمندی که با واحد پول دلار کار می کنند، بسیار پایین است. در واقع، کاهش ارزش پول ملی یک کشور به معنای وجود مشکلاتی است که بر بدنه اقتصادش سنگینی می کند.

اولین حرکت برای استفاده از پول بدون پشتوانه

بر خلاف ظاهر غربی پول فیات، آغاز آن از شرق بوده است. در قرن ۱۱ میلادی اولین کسانی از پول بدون پشتوانه در معاملات خود استفاده کردند، «خاندان یوآن» در چین بودند. با کمبود طلا، تلاش ها برای پیدا کردن یک جایگزین برای آن ادامه یافت. کشورهای مختلف بسته به منطقه جغرافیایی و منابع در دسترسشان، کالاهایی را جایگزین طلا کردند و در واقع به عنوان پول از آن ها استفاده می کردند. مثلا در انگلستان قرن ۱۱ و در زمان پادشاهی هنری اول، از چوب به عنوان پول استفاده می شد یا در مستعمره پیشین فرانسه به نام «فرانسه نو» از پوست خز به جای پول استفاده می کردند. مزیت های پول فیات مثل عدم وابستگی به طلا، عدم محدودیت و راحتی در استفاده، کم کم بیشتر کشورها را به استفاده از آن تشویق کرد.

خطرهای استفاده از پول فیات

سه متهم اصلی در پرونده خطرهای پول بدون پشتوانه به چشم می خورند:

1. تورم

از زمان ایجاد پول های بدون پشتوانه، تورم با آن هم نشین بوده است. دولت ها با چاپ پول هایی که نمی توانستند ارزشی برای آن ها ایجاد کنند، درگیر مفهومی به نام تورم شدند. به زبان ساده، تورم یعنی کاهش درصد پشتوانه دار از پول ملی نسبت به درصد پول خلق شده که باعث افزایش شاخص قیمت – معمولا افزایش قیمت مصرف کننده – می شود. وجود تورم بالا باعث می شود که نرخ جمعیت افراد فقیر در جامعه افزایش پیدا کند. چون تورم به افراد دارای درآمدهای پولی ثابت – مثل حقوق بگیرها – ضرر می زند و از قدرت خرید آن ها می کاهد. اما در مقابل، به نفع بیشتر کسانی تمام می شود که درآمدهای پولی متغیر دارند. علاوه بر این، تورم، هزینه های عمومی دولت را افزایش می دهد و دولت را مجبور می کند که برای جبران این کسری بودجه به سراغ قرض گرفتن پول از بانک مرکزی برود. روشن است که این راه حل ها به جای خاموش کردن آتش تورم، آن را بیشتر شعله ور می کنند. نکته جالب اینجا است که مردم می توانند با سرمایه گذاری در بازار بورس، پول خود را از خطرهای تورم دور کنند.

2. افزایش بیش از حد نقدینگی

به تمام پول هایی که خارج از سیستم بانکی در حال گردش هستند، «نقدینگی» گفته می شود. اگر حجم نقدینگی با میزان تولید کالا و خدمات متناسب نباشد – یعنی دچار افزایش غیرمعمول نقدینگی در میان مردم باشیم –  ضربه بزرگی به اعتبار پول بدون پشتوانه زده می شود. چون با افزایش نقدینگی، تقاضا برای دریافت کالا و خدمات به شدت بالا می رود و اگر چرخه تولید و ارائه خدمات، نتواند در کوتاه مدت به این تقاضا پاسخ دهد در آن صورت بر آتش تورم، دامن زده می شود.

3. از بین رفتن دولت ها

یکی دیگر از خطرهایی که پول بدون پشتوانه را تهدید می کند، از بین رفتن دولت ها است. چون این دولت ها هستند که به علت وجود و فعالیت هایی که انجام می دهند به پول ملی هر کشور اعتبار و ارزشی مناسب می بخشند. اگر دولتی نابود شود، ارزش پول ملی آن نیز به نابودی کشیده می شود.

فیدل کاسترو:

هر کشوری باید کاملا آزاد باشد تا نوعی از سیستم اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که مناسب می داند را برگزیند.

پاسخ به دو پرسش در مورد پول فیات

در ادامه به دو پرسش در مورد پول های بدون پشتوانه که شاید در ذهن شما هم شکل گرفته باشند پاسخ می دهیم:

• آیا ارزهای دیجیتال هم مثالی از پول فیات هستند؟

اجازه بدهید با شمردن تفاوت هایی که بین ارز دیجیتال و پول بدون پشتوانه وجود دارند، راحت تر به این پرسش پاسخ بدهیم:

• ارزهای دیجیتال – به عنوان مثال، بیت کوین – کریپتوکارنسی هایی مجازی هستند که بر بستر شبکه ای بزرگ به نام بلاک چین فعالیت می کنند. اما پول فیات، پولی فیزیکی است.
• ارزهای دیجیتال از دهه ۹۰ میلادی روی کار آمدند. اما پول فیات از قرن ۱۱ میلادی در حال گردش است.
• ارز دیجیتال، ارزش هایی خارج از محدوده دولت ها و کشورها هستند، به صورت جهانی فعالیت می کنند و توسط هیچ شخص یا هیچ دولتی کنترل نمی شوند. اما پول بدون پشتوانه وابستگی ۱۰۰ درصدی به دولتی که از آن حمایت می کند دارد.   
• شیوه عمل ارزهای دیجیتال و پول فیات با هم متفاوت است. در انتقال ارزهای دیجیتال، نیازی به حضور فرد دیگر – مثل بانک – نیست و حتی لازم نیست که اطلاعات هویتی خود را افشا کنید. اما برای انتقال پول های فیات، شما باید با در دست داشتن اطلاعات کامل هویتی و با استفاده از امکاناتی که شخص سومی مثل بانک در اختیار شما قرار می دهد، به انتقال پول بپردازید.
• ارزهای دیجیتالی، عرضه محدودی دارند اما پول های بدون پشتوانه – در صورت نیاز دولت ها – می توانند به صورت نامحدود عرضه شوند که البته آسیب های جبران ناپذیری بر بدنه اقتصاد وارد خواهند کرد!
• در ارزهای دیجیتال به دلیل رمزنگاری ها، امنیت بسیار بالا و فعالیت بر بستر بلاک چین، امکان کلاه برداری به صفر نزدیک شده است. اما جعل اسکناس یا سکه، برای کلاه برداران حرفه ای، کار چندان سختی نیست.

در نتیجه، پول فیات و ارزهای دیجیتال، دو موضوع متفاوت هستند که فقط در بعضی جنبه ها مثل خرج کردن با هم نقطه های مشترکی دارند.

• آیا کارت ها اعتباری هم می توانند نمونه ای از پول فیات باشند؟

بله. بیایید یک بار دیگر به مفهوم پول بدون پشتوانه نگاهی بیندازیم. با هم گفتیم که پول فیات، پولی فیزیکی است که از طرف دولت حمایت می شود. به همین دلیل، تمام چیزهایی که مفهوم این پول را به شکل های گوناگون در خودشان داشته باشند نیز پول بدون پشتوانه به شمار می روند. مثلا چک، حواله، کارت اعتباری، کارت های هدیه و … انواع مختلفی از پول فیات هستند.

توقف یا تکامل؟

وجود پول بدون پشتوانه به آن معنی نیست که تمام مشکلاتی که به علت وجود پول های با پشتوانه ایجاد شدند، برطرف شده است. از طرفی، وجود مشکلاتی مثل تورم یا افزایش نقدینگی نمی توانند به عنوان مانعی برای توقف استفاده از پول فیات عمل کنند. در این زمینه، پیدا کردن راه حل مناسب برای کنترل تورم و کاهش نقدینگی، تنها مسیر پیش روی دولت ها است تا با مهار تورم، مرهمی بر جسم خسته اقتصاد کشورها – به خصوص کشورهای در حال توسعه – زده باشند. اما مسیر دگرگونی، همیشه باز است. همان طور که پول های با پشتوانه طلا و حتی خود طلا به خاطر وجود مشکلاتی که داشتند کم کم کنار گذاشته شدند، شاید پول فیات نیز با ظهور تعریف جدیدی از پول و ارزش گذاری به جوخه بازنشسته های مالی بپیوندد. دور از ذهن نیست اگر ارزهای دیجیتال را به عنوان نامزد بعدی این جایگاه در نظر بگیریم.

خلاصه ای از آنچه با هم گفتیم

• استاندارد طلا، توافقی بود که در آن تجار و مردم عادی به ازای تحویل مقدار مشخصی از حواله یا پول کاغذی، طلا دریافت می کردند. این استاندارد باعث جلب اعتماد تاجران خارجی و افزایش معامله های برون مرزی شد.
• کار با استاندارد طلا، دوام زیادی نداشت. چون دولت های مرکزی نتوانستند به تعهدات خود در قبال پرداخت طلا به مردم عمل کنند.
• عواملی مانند آغاز جنگ های جهانی، کمیاب بودن معدن های طلای جدید، احتکار طلا توسط مردم و محاسبه ای بودن نرخ طلا، زمینه ساز کنار گذاشته شدن استاندارد طلا را فراهم کرد.
• جدایی پول از طلا باعث ایجاد دو بازار متفاوت به نام های دولت و بازار معامله گردید.
• اولین حرکت برای استفاده از پول بدون پشتوانه در شرق و به دست خاندان یوآن چین صورت گرفت.
• پول فیات یا پول بدون پشتوانه، تعریف جدیدی از پول است که به علت محدودیت های طلا ایجاد شد.
• دولت ها مجبور شدند از روش هایی مانند کاهش هزینه های خود، اجرای سیاست گذاری های کارآمد، کنترل نرخ بهره، بهبود وضعیت اقتصادی کشور، تصمیم گیری درباره میزان عرضه پول و تغییر سیاست های مالیاتی برای حمایت از شکل جدید پول، استفاده کنند.
• عواملی مانند تورم، افزایش نقدینگی و از بین رفتن دولت ها به عنوان مشکلات استفاده از پول بدون پشتوانه به شمار می روند.
• ارزهای دیجیتال، مثالی از پول فیات نیستند و در موارد زیادی مثل قدمت فعالیت، مجازی بودن، فعالیت خارج از کنترل دولت ها، انتقال آسان و بدون واسطه، عرضه محدود و امنیت بالا با هم تفاوت دارند.
• کارت های اعتباری، چک ها، کارت های هدیه و مواردی از این دست، مثال هایی از پول بدون پشتوانه به شمار می روند.

 نظر شما چیست؟

با توجه به مطالبی که خواندید آیا می توانید یک تعریف ساده از پول فیات داشته باشید؟ به نظر شما، افزودن چه ویژگی هایی به ارزهای دیجیتال می توانند آنها را به عنوان جانشین خلف پول بدون پشتوانه معرفی کنند؟