به یقین می‌توان گفت که عبارت تسهیل کمی در میان اقتصاد بازار گرم سهام در دنیای امروزی توجه کاربران را به خود جلب می‌کند. فعالیت در چنین زمینه‌هایی و دستیابی به پیشرفت‌های والاتر نیازمند آگاهی بیشتر و اقدامات هوشمندانه است. QE نیز موضوعی است که آشنایی با آن آگاهی کامل‌تری برای فعالیت فراهم می‌کند؛ به همین دلیل در مقاله حاضر، با تسهیل کمی یا QE بیشتر آشنا می‌شوید.
تسهیل کمی (Quatitative Easing) چیست؟
بهتر است پیش از هر اقدامی با تعریف ساده‌ای از عبارت QE آشنا شوید. در میان تعاریف گوناگون و بحث‌برانگیز از تسهیل کمی، بهترین تعریف ممکن برای Quatitative Easing عملی است که توسط بانک‌های مرکزی صورت گرفته و درنهایت به افزایش میزان تورم و نقدینگی منتهی می‌شود. برانگیختن اقتصاد کشور، ترغیب مشتری‌ها و کسب‌وکارها به وام‌گرفتن و خرج‌های بیشتر از اهداف اصلی و اساسی این عمل به شمار می‌روند. درواقع تسهیل کمی، سیاست نامتعارف پولی است تا بانک‌های مرکزی در موقعیت‌های ناکارآمدی سیاست پولی، از افت عرضه پول جلوگیری کنند.
علاوه بر این امروزه بیشتر استادان دانشگاهی و اقتصاددانان بر این باورند که تسهیل کمی یا Quatitative Easin کاملاً صحیح نیست و اشکالاتی دارد. از آنجا که آن‌ها نمی‌توانستند به مشکل‌یابی دقیق این موضوع بپردازند، به اقداماتی همچون افسانه‌سازی درباره QE پرداختند. برای آشنایی و صحبت درباره جزئیات بیشتر تسهیل کمی، این مقاله از سایت را مطالعه کنید.
تاریخچه تسهیل کمی
پس از فروپاشی لیمن برادرز، یعنی همان اولین ورشکستگی و به‌دنبال قضیه بحران مالی سال 2008 بازارهای بانکی مسدود شدند و بانک‌ها وام‌دادن به یکدیگر را متوقف کردند؛ زیرا ممکن بود بانک دریافت‌کننده وام از آن پس حمایت و پشتیبانی بانک مرکزی را از دست بدهد. چنین اتفاقی با منجرشدن به انقباض پولی، تهدیدی جدی برای حاکم‌شدن یک دوره تورم منفی در سطح جهان بود. باید توجه داشت که به‌کمک بازخرید بدهی به شکل سنتی می‌توان بدهی دولت عرضه پول را افزایش داد. وقتی ایالات‌متحده سیاست تسهیل کمی را اعلام کرد، انگلستان از آن روش پیروی نمود. نخستین مشکلی که در آن موقعیت باید رفع می‌شد، مقدار بدهی بازخرید شده بود. برخلاف عقیده بخشی از اقتصاددانان، میان میزان تغییر در عرضه پول و تأثیرات آن بر درخواست پول رابطه‌ای تأخیری وجود دارد. ممکن است این تأخیر چیزی بین 12 تا 24 ماه باشد. اکنون این سؤال مطرح می‌شود که چه مقدار پول نقد یا به تأکید بانک انگلستان چه مقدار پول الکترونیکی باید به وجود آورد؟
با توجه به اینکه تسهیل کمی، علم دقیقی نیست و بانک مرکزی قدرت ریسک و اشتباه در این حوزه را ندارد، بهترین اقدام واردکردن مقدار زیادی پول نقد به چرخه اقتصاد است. با کاری که بانک مرکزی انگلیس انجام داد، نتایج تنها پس از مدت کوتاهی و به‌‌سرعت همان بود که تصور می‌شد؛ به‌گونه‌ای که تورم حتی از هدف نیز بیشتر شد. براساس شاخص RPI، تورم در سال 2011 بیش از 6 درصد افزایش یافت. براساس تمام گفته‌های فوق، تسهیل کمی کاری را که از آن انتظار می‌رفت، به‌خوبی انجام داد؛ زیرا مانع تورم منفی در انگلستان شد و از تورم منفی بیشتر در ناحیه اتحادیه اروپا ممانعت می‌کرد.
چگونگی عملکرد تسهیل کمی
عملکرد کلی روش تسهیل کمی به این ترتیب است که یک بانک مرکزی، پس از خریداری اوراق بهادار (مانند سهام، دارایی‌های مرتبط با خزانه یا اوراق قرضه) از بانک‌های تجاری یا دولت، اقدام به تزریق پول به اقتصاد می‌کند. بانک‌های مرکزی با استفاده از تمدید میزان اعتبار جدید، به افزودن مبالغی بر ذخایر بانک‌های عضو یا به وجوه اندوخته می‌پردازند. گفتنی است نگهداری این مبالغ براساس سیستم بانکی کسری نگهدارنده صورت می‌گیرد. نبود پشتیبان و حامی برای این اعتبار از سوی کالا یا هر شیء مادی با ارزش فیزیکی، به با توجه به توضیحات فوق، می‌توان افزودن ذخایر مالی، افزایش دسترسی به آن و درنهایت بهره‌گیری از این روش برای تحریک و رشد اقتصاد را اهداف تسهیل کمی در نظر گرفت. همچنین تمرکز ایده اصلی این روش تقویت سیستم‌های وام‌دهی برای مصرف‌کنندگان و مشاغل، تقویت و ترویج سطح اعتماد و پایین نگه‌داشتن میزان سوددهی در اقتصاد است. با وجود این شرایط نمی‌توان گفت تسهیل کمی همیشه کارآمد خواهد بود، به‌عنوان یک مقوله و دیدگاه بحث‌برانگیز هم‌زمان بدگویان و مدافعانی دارد.
عامل تحریک‌کننده کارایی تسهیل کمی
اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه عاملی کارایی تسهیل کمی را تحریک کرده است؟ در برخی موارد، عملکرد سیستم‌های بانکداری نمی‌توانست از رکورد مشکلات جلوگیری کند؛ به همین دلیل تسهیل کمی به وجود آمد. در آن زمان، اهداف اولیه QE افزایش میزان تورم و بیش‌بود مالی به‌منظور ممانعت از کاهش گردش پول بود. امروزه بانک‌های مرکزی تنظیمات سطح سود را ابزار اولیه و اصلی برای نظارت بر میزان تورم می‌دانند و از آن استفاده می‌کنند؛ برای مثال در شرایطی که فعالیت‌های مالی و وامی با روند کندی اجرا شوند، بانک مرکزی مربوط چاره‌ای جز کاهش سطح مقادیر ندارد. با اقدام به این کار، تمدید وام برای بانک‌های دیگر مقرون به‌صرفه‌تر خواهد بود. در مقابل، زمانی اعتبارها و مخارج به خطر نزدیک میشوند که تسهیلات بی‌اندازه ارزان یا تا حدودی مجانی شود. در این شرایط، مقادیر فراوانی از سودها مشابه با یک نقطه توقف عمل می‌کنند.
تأثیرگذاری تسهیل کمی
مدت کوتاهی پس از اتمام شلوغی و هرج و مرج اقتصادی، در سال 2008 صندوق بین‌المللی طی یک بیانیه، روش QE یا همان تسهیل کمی را به‌عنوان نوعی سیاست غیرمتعارف پولی، اما مؤثر و کارآمد معرفی کرد. این آنالیز پنج بانک مرکزی بزرگ را شامل می‌شد که هریک عبارت بودند از: صندوق ذخایر فدرال ایالات‌متحده آمریکا، بانک انگلیس، بانک ژاپن، بانک کانادا و همچنین بانک مرکزی اروپا. هریک از مؤسسات نام برده شده با پیش‌بردن و گام‌برداشتن با راهبرد منحصربه‌فرد خود توانستند نقدینگی کلی بازار تا حد زیادی افزایش دهند. براساس گزارش‌های صورت‌گرفته، دخالت‌های بانک‌های مرکزی نتیجه‌بخش بوده است. افزون بر این، سطح افزایش نقدینگی برای ممانعت از بحران طولانی‌مدت اقتصادی یا تخریب سیستم مالی ضروری به نظر می‌رسد.
با وجود چنین شرایطی، همان‌گونه که گفتیم تسهیل کمی همواره مؤثر نیست و تا حد زیادی به زمینه فعالیتی افراد و راهبردی که آن‌ها در پیش گرفته‌اند، وابسته است. حتی گفته شده که بیشتر اقتصادهای بهره گرفته شده از QE و روش‌های مانند آن، به نتایج قابل‌قبول و مطلوب دست نیافتند. نظارت و کنترل‌نکردن، کاهش میزان سودها یا تزریق پول به چرخه اقتصاد مواردی هستند که ممکن است نتایج ناخوشایند و غیرمنتظره‌ای برای اقتصاد کشور داشته باشند.
مزایا، معایب و تأثیرات روش تسهیل کمی یا QE
در ادامه، برای آشنایی جامع و کامل‌تر با موضوع تسهیل کمی به بررسی برخی از مزایا، معایب و تأثیرات QE می‌پردازیم.
مزایا و تأثیرات مثبت QE
- وام بیشتر
افزایش سطح سرمایه طی روش تسهیل کمی از راه خرید دارایی بانک‌های مرکزی، سبب شده که بانک‌ها به دادن وام‌های بیشتر تمایل پیدا کنند.
- افزایش سطح قرض‌گرفتن
در شرایطی که نرخ بهره در سطح پایینی قرار داشته باشد، مصرف‌کنندگان و مشاغل به دریافت قرض و نقدینگی ترغیب خواهند شد.
- بالارفتن میزان هزینه‌ها
قرض‌گرفتن جدید و سیستم وام مواردی هستند که درنهایت به تولید پول‌های بیشتر منجر میشوند؛ درنتیجه سطح هزینه مصرف‌کنندگان افزایش می‌یابد. با توجه به گفته‌های فوق، زمانی که نرخ بهره پایین باشد، کمتر کسی به پس‌انداز پول و سرمایه خود فکر می‌کند.
- افزایش و رشد موقعیت‌های شغلی
دسترسی راحت‌تر صاحبان کسب‌وکار به سرمایه بیشتر از طریق وام میزان هزینه‌ها را افزایشی می‌دهد. به این ترتیب فروش بیشتر محصولات به مصرف‌کنندگان کسب‌وکار مربوط را توسعه داده و آن‌ها را به استخدام کارکنان بیشتر ترغیب می‌کند.
معایب و تأثیرات منفی تسهیل کمی
-
تورم
به‌طور طبیعی رشد میزان عرضه پول با استفاده از روش تسهیل کمی یا QE به ایجاد تورم منتهی می‌شود. با این وضعیت درحالی‌که هیچ افزایشی در عرضه محصولات مشاهده نمی‌شود، رقابت تنگاتنگی بر سر کالاها حاکم بوده و پول در حال گردش است. با تقاضای هرچه بیشتر جامعه، هزینه‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند؛ بنابراین با مواردی مانند مدیریت غلط، نرخ تورم با سرعت فراوانی افزایش می‌یابد و درنهایت به تورم بیشینه می‌رسد.
- اجبارنکردن در دریافت وام
در روش تسهیل کمی، برای استفاده و خرج پول‌های دریافتی از بانک‌های مرکزی، بانک‌های تجاری ملزم به ارائه تعداد بیشتری از وام‌ها هستند. با وجود این وضعیت، چیزی برای وادارکردن آن‌ها به انجام این کار در پروسه ذکرشده وجود ندارد؛ برای نمونه با گذر از بحران مالی حاکم در سال 2008، هنگامی که روش QE در ایالات‌متحده آمریکا در حال اعمال بود، بیشتر بانک‌ها به‌جای توزیع سرمایه جدید دریافت‌شده، آن را برای خود نگه داشتند.
- بدهی‌های بیشتر
وجود منفعت و سودهای هنگفت وام می‌تواند زمینه را برای دریافت بیش‌ازحد استطاعت وام از سوی مصرف‌کنندگان و مشاغل فراهم کند. باید توجه داشت که بروز این حالت ممکن است عواقب جبران‌ناپذیری برای اقتصاد کشور داشته باشد.
- تأثیر بر ابزارهای دیگر سرمایه‌گذاری
باید توجه داشت که پاسخ بازار اوراق بهادار به تغییرات ناگهانی و بی‌ثباتی واکنش منفی است. چنین حالتی حتی بعد از اعمال روش تسهیل کمی یا همان QE بسیار رایج و محتمل است.
مثال کاربردی از تسهیل کمی
در ادامه به بررسی بانک مرکزی کشورهایی که از روش تسهیل کمی بهره گرفتند، می‌پردازیم.
- بانک ژاپن: از سال 2001 تا 2006 و از سال 2012 تا امروز
اهتمام و کوشش بانک‌های مرکزی ژاپن در راستای روش تسهیل کمی، مشکلات مالی را کاهش نداد. درنهایت نیز ین ژاپن در برابر دلار ایالات‌متحده آمریکا تضعیف شد و هزینه‌های واردات افزایش یافت.
- ایالات‌متحده: از سال 2008 تا 2014
ایالات‌متحده به‌منظور رفع رکود اقتصادی و رفع بحران مسکن طی سه دوره از روش تسهیل کمی QE بهره می‌برد. پس از اعمال این روش اقتصاد بهبود یافت، اما باید دانست که آیا چنین پیشرفتی به‌دلیل QE بوده است؟ چراکه تفاوت قابل‌توجهی با بانک‌های کانادا که از روش بانکی تسهیل کمی استفاده نمی‌کردند، قابل‌مشاهده نیست.
- بانک مرکزی اروپا: در سال 2015 تا 2018
حتی با وجود کاستی‌ها و مشکلات این بانک، در ناحیه یورو نرخ پایدار تورم، اقتصاد قدرتمند 2017 و از همه مهم‌تر کاهش بیکاری مشاهده می‌شود. با این حال هنوز هم با رشد نه چندان زیاد دستمزدها و افزایش نرخ بهره سر می‌کند.
سیاست تسهیل کمی یا QE
پیش از این بیان شد که اقتصاددانان و دانشگاهیان به افسانه‌سازی‌های بسیاری درباره QE پرداختند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- تسهیل کمی برای نجات و کمک به بانک‌ها استفاده شده است.
- QE با در اختیار گذاشتن پول برای ثروتمندان بستر قمار آن‌ها را در بازار سهام فراهم می‌کند.
- موضوع بعدی این است که QE حباب‌هایی را در املاک و بازار سهام به وجود آورده است.
از این افسانه‌سازی‌ها که بگذریم، بهتر است با نگاه دقیق و جزئی‌تری به بررسی موضوع تسهیل کمی یا همان QE بپردازیم:
- تسهیل کمی گزینه مناسبی برای تأمین مالی زیرساخت‌هاست.
- گفتنی است QE در منطقه یورو به هر شهروند به مدت 19 ماه، هر ماه 175 یورو می‌دهد.
نقش تسهیل کمی در سیاست‌های پولی
مدیریت سطح کلی تقاضای پول بر عهده سیاست‌های پولی است. تقاضای پول شامل کل حجم پول و سرعت انتقال آن از فردی به فردی دیگر است. اقتصاددانان چنین فرایندی را با عنوان سرعت گردش پول می‌شناسند. حجم پول در حالت کلی متشکل از دو مؤلفه اساسی است: میزان وام بانکی که ایجادکننده پایه نقدی است و مقدار پول نقد در اقتصاد.
نقش بانک مرکزی در تسهیل کمی
کنترل و نظارت بر کل وجوه نقد در سیستم اصلی‌ترین وظیفه بانک مرکزی در این زمینه است؛ البته درحالی‌که وجوه تقلبی و جعلی را در نظر نگیریم. نظارت کمتر بانک‌های مرکزی بر میزان وام‌های بانکی بیانگر ناکارآمدی سیاست نرخ بهره است. علاوه بر این بانک مرکزی هیچ‌گونه کنترل و وظیفه‌ای بر سرعت گردش پول ندارد. کنترل پول در شرایطی که تقاضای پول رشد کندی را سپری می‌کند، کارآمدی و موفقیت تسهیل کمی را بیشتر نمایش می‌دهد؛ به همین دلیل سیاست پولی QE در ایالات‌متحده و با کمی تأخیر در منطقه یورو اجرا شد.
شرایط کنونی تسهیل کمی
در حال حاضر، این واقعیت که اقتصاد رشدی را طی نمی‌کند، عامل اصلی برای بد جلوه‌دادن تسهیل کمی و سیاست‌های پولی است؛ درحالی‌که مدارک نشان‌دهنده کنترل موفقیت‌آمیز QE بر سطح متوسط قیمت‌هاست. البته طبیعی است که سیاست‌های پولی نمی‌توانند هر آنچه را که از آن‌ها انتظار می‌رود، انجام دهند و تنها برای کنترل میزان قیمت‌ها استفاده میشوند.
سخن پایانی
در پایان نتیجه می‌گیریم که با عملکرد مؤثر یک بانک مرکزی و ثبات مبالغ فضای مناسبی برای شکوفایی، رشد اقتصاد و تغییرات نسبی قیمت‌ها صورت می‌گیرد. در غیر این صورت باید دانست که بانک مرکزی به چه دلیل منابع کشور را برای خرید بدهی از دولت صرف می‌کند؟ همچنین چرا همان بدهی و سود را از مالیات‌دهندگان می‌گیرد و در ازای این کار جایزه دریافت می‌کند؟ درمجموع، مفیدترین نتیجه حاصل از مقاله امروز این است که تسهیل کمی نوعی راهبرد پولی نامتعارف است که بسیاری از اقتصاد کشورها را بهبود داده است، اما با این حال هنوز هم راهبردی بحث‌برانگیز تلقی می‌شود. هنوز هم بخش عمده‌ای از خطرات بالقوه مانند بدهی بیش‌ازحد و افزایش غیرمجاز تورم به مرحله رفع و ریشه‌کن‌شدن نرسیدند. حتی گفته شده بعضی از کشورها هنگام استفاده از روش تسهیل کمی با ناپایداری ارزی و تأثیرات مخربی در بازارها و حوزه‌های اقتصادی خود مواجه میشوند.
