صندوق بین المللی پول (IMF) چیست و چه اهدافی دارد؟

صندوق بین المللی پول (IMF) چیست؟

«صندوق بین المللی پول» یا «IMF» که کوتاه شده عبارت «International Monetary Fund» است، یک «نهاد مالی» است که درست بعد از تمام شدن جنگ جهانی دوم به وجود آمد. این صندوق با هدف «ایجاد ثبات در ارزها و اقتصاد جهانی» کار خود را آغاز کرد.

در این مقاله از خانه سرمایه، نگاهی عمیق تر به ماجرای این صندوق و ریزه کاری هایش می اندازیم و شما را با ماهیت آن بیشتر آشنا می کنیم. با ما همراه باشید.

صندوق بین المللی پول چگونه کار می کند؟

بعد از جنگ جهانی دوم، زمانی که بیشتر کشورهای جهان در ویرانه های جنگ، غرق شده بودند و اقتصاد چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی در حال فروپاشی بود، سران 44 کشور جهان دور هم جمع شدند تا راه نجاتی برای این ماجرا پیدا کنند. در طول آن جلسه، قرار بر این شد که هر کشور، مقداری از سود ناخالص داخلی خود را به عنوان سهمش از این صندوق پرداخت کند تا اگر خودش یا کشورهای دیگر برای حفظ ثبات پولشان به وام نیاز داشتند آن را از همین صندوق بگیرند.

بخش جالب دیگر در مورد این صندوق، میزان حق رای اعضا بود. این حق رای بر اساس میزان سرمایه ای که در این صندوق می گذاشتند تعیین می شد؛ مثلا بیشترین حق رای در این صندوق متعلق به «آمریکا» است. چون پول زیادی را وارد صندوق کرده است.

ماجرای تعهد برتون وودز آمریکا چیست؟

این ماجرا به تعهد آمریکا برای پرداخت طلا در عوضِ دلار برمی گردد. این تعهد که «برتون وودز» (Bretton Woods system) نام داشت یکی از لاف های آمریکا در زمان تشکیل صندوق بین المللی پول بود.

آمریکا در آن زمان، بیش از 75 درصد طلای جهان را در اختیار داشت. به همین دلیل می خواست «IMF» بر پایه طلا و دلار باشد. آمریکا ادعا می کرد که می تواند به ازای هر دلار، مقدار مشخصی طلا بپردازد و هیچ مشکلی در آینده پیش نمی آید.

ایالات متحده، فکر این را نکرده بود که شاید روزی بیشتر از طلاهایی که دارد دلار خرج کند. به همین دلیل وقتی این اتفاق افتاد، ماجرای معادل سازی دلار و طلا را از اساس، نابود کرد!

چرا صندوق بین المللی پول، هدف خود را تغییر داد؟

با هم گفتیم که هدف اصلی این صندوق، حفظ ثبات و ارزش پول های ملی و بین المللی بود. این هدف تا زمانی که «نیکسون» رئیس جمهور وقت آمریکا یک طرفه همه چیز را خراب نکرده بود ادامه داشت. ماجرا از این قرار بود که در یک بازه زمانی، آمریکا به یک وارد کننده بسیار بزرگ تبدیل شد و تمام پرداختی ها را با پول ملی خودش یعنی «دلار» انجام داد. این موضوع را هم به یاد داشته باشید که تا قبل از این زمان، آمریکا گفته بود که در ازای هر یک دلار، مقدار مشخصی طلا دارد.

وقتی آمریکا دید که کشورهای مختلف، بیش از اندازه ای که او در خزانه اش طلا دارد، دلار دارند، کلا منکر ماجرا شد و اعلام کرد که دیگر در ازای دلار، طلا نمی دهد. به این ترتیب، کشورهایی که به خیال خودشان با ذخیره کردن دلار به طور غیر مستقیم، طلا ذخیره کرده بودند با مُشتی کاغذ بی خاصیت روبه رو شدند که دیگر هیچ کس بابت آنها طلایی نمی پرداخت!

دوره اختصاصی

دوره نخبگان، استاد تمامی در ترید

دوره آموزشی از صفر تا سطح پیشرفته در ترید که با هدف “استاد تمامی ترید” طراحی شده است

دریافت اطلاعات بیشتر

به دنبال این ماجرا، ماهیت و هدف صندوق بین المللی پول هم زیر سوال رفت. چون دیگر ارز کشورها ثبات خود را از دست داده بودند و امکان نداشت که چیزی درست شود. به همین دلیل، به جای آنکه صندوق را منحل کنند، هدف آن را تغییر دادند.

اهداف جدید IMF چه بودند؟

این صندوق از سال 1978 سه هدف کلی را برای خودش در نظر گرفته است:

1. نظارت بر اوضاع اقتصادی کشورهای عضو

اولین وظیفه ای که این صندوق برای خودش در نظر گرفت که البته بی شباهت به عملکرد گذشته آن قبل از شوک نیکسون بر دلار نیست، زیر نظر گرفتن سیاست های مالی و اقتصادی کشورهای عضو صندوق بود. این صندوق معتقد است که اگر کشورهای عضو، داده های مربوط به وضعیت اقتصادی خود را به شکلی شفاف ارائه کنند، می توانند مسیر ایجاد همکاری در سطح بین المللی را بسیار هموارتر سازند.

2. کمک به ساخت زیرساخت های اقتصادی

این هدف برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات زیرساختی و کمک به ساخت سیاست های اقتصادی کشورهایی است که هم عضو این صندوق هستند و هم از نظر اقتصادی دچار مشکلات زیرساختی و فنی شده اند. این صندوق با آموزش و کمک به راه اندازی این زیرساخت ها وظیفه خود را در قبال این کشورها انجام می دهد.

3. دادن وام به کشورهای عضو

کشورهایی که عضو این صندوق هستند و به دلیل های ریز و درشتی مثل: «بالا بودن بدهی های بین المللی»، «در خطر قرار گرفتن ارزش پول ملی» یا «ناتوانی در پرداخت هزینه های جاری کشور به دلیل هایی مثل «بحران کرونا» به پول یا تسهیلات نیاز داشته باشند، می توانند از این صندوق، وام بگیرند.

البته تصویب پرداخت کردن یا نکردن این وام ها بر اساس حق رای کشورهای عضو انجام می شود؛ مثلا آمریکا که هنوز هم بیشترین مقدار حق رای را دارد حرف آخر را در دادن یا ندادن وام به کشورها می زند.

شرایط دریافت وام از صندوق بین المللی پول چیست؟

شرایط گرفتن وام از این صندوق، به سادگی گرفتن وام از بانک ها نیست. چون این ماجرا در سطح بین المللی اجرا می شود و وثیقه های آن هم بسیار متفاوت هستند. این صندوق، تنها در صورتی به یک کشور وام می دهد که آن کشور تغییرهایی اساسی و حتی کلان را در سیاست های اقتصادی خود پیاده سازی کند.

اما از آنجا که ابرقدرت های جهان هم عضو این صندوق هستند و گاهی منافع آنها در ضعیف شدن کشورهای دیگر نهفته است نمی توان انتظار داشت که همه چیز بدون هیچ چشم داشت یا بازی های سیاسی پیش برود.

مثلا شرط «IMF» برای دادن وام به کشور «پاکستان» این بود که بودجه دفاعی خود را کم کند. در حالی که این موضوع، بیشتر از اینکه رنگ و بوی اقتصاد دهد، شکل یک اقدام نامحسوس سیاسی را به خود گرفته است.

ماجرای اجماع واشنگتن چیست و چه ارتباطی با IMF دارد؟

سه موسسه که شامل «صندوق بین المللی پول»، «بانک جهانی» و «خزانه داری آمریکا» می شوند در سال 1980 دست به دست هم دادند تا با تحت فشار گذاشتن دولت ها و ایجاد چند شرط، آنها را مجبور کنند تا در تصمیم های اقتصادی شان تغییراتی را به وجود بیاورند.

به مجموعه این شرط ها که در عوضِ دادن تسهیلات و وام به کشورهای ضعیف یا دچار مشکل به آنها تحمیل می شد «اجماع واشنگتنی» یا «Washington Consensus» می گویند. این شرط ها شامل موارد زیر می شوند:

• ایجاد «ریاضت اقتصادی» با کاهش هزینه ها یا افزایش درآمدهای کشور
• تلاش و تمرکز مستقیم دولت روی کشف و استخراج منابع ملی و صادرات آنها
• کاهش ارزش پول ملی
• راه اندازی تجارت آزاد به وسیله برداشتن مانع های صادرات و واردات
• ساده کردن فرایند سرمایه گذاری داخلی و خارجی و تشویق سرمایه گذاران با هدف ایجاد ثبات در بازار سرمایه گذاری
• تلاش برای صرفه جویی در بودجه دولت
• حذف کنترل دولت روی قیمت ها
• حذف تمام انواع یارانه ها
• تمرکز روی تقویت خصوصی سازی
• واگذاری تمام یا بخش بسیار زیادی از شرکت های دولتی به بخش خصوصی
• محافظت کردن از حق و حقوق سرمایه گذاران خارجی و جذاب کردن ماجرای سرمایه گذاری در داخل کشور
• مبارزه با فساد
• تلاش برای بهتر حکومت کردن
• ممنوع بودن استفاده از ارزهای رمزنگاری شده در کشور

صندوق بین المللی پول از همین شرایط برای دادن وام به کشورهای عضو استفاده می کند.

عضویت در صندوق IMF چه مزایایی دارد؟

بیایید نگاهی به مزایای این ماجرا بیندازیم:

• امکان حق برداشت مخصوص

این امکان که «SDR» یا «Special Drawing Right» نامیده می شود نوعی واحد غیر رسمی است که بر اساس آن میزان دارایی هر کشور در صندوق، نمایش داده می شود؛ مثلا دارایی ایران در این صندوق 3567 میلیون «SDR» است که تقریبا برابر با پنج میلیارد دلار است.

• استفاده اعضا از داده های ویژه

صندوق بین المللی پول به خاطر ماهیت و روش کارش به داده های بسیار جالبی از کشورهای مختلف دسترسی دارد. هیچ نهاد مالی مشابهی به چنین داده هایی با این دقت و گستردگی دسترسی ندارد. این داده ها فقط در اختیار اعضای صندوق قرار می گیرند.

• شرکت کردن اعضا در پروژه های آموزشی صندوق

یکی از رسالت های این صندوق، آموزش زیرساخت های مالی و سیاست اقتصادی است. اعضای این صندوق می توانند افرادی از خودشان را برای استفاده از جدیدترین آموزش ها به این صندوق بفرستند.

• اعضا زودتر از بقیه با خبر می شوند!

از ویژگی های خوب این صندوق آن است که اعضای آن از آخرین و جدیدترین اخبار حوزه مالی و اقتصادی جهان با خبر می شوند. این خبرها به ویژه برای کشورهای در حال توسعه که نخ اقتصادشان به یک مو بند است بسیار مفید و ارزشمند جلوه می کند.

• فرصتی برای گفتگوی اقتصادی تمدن ها

هر کدام از اعضای صندوق، نماینده یک کشور مستقل هستند. این صندوق، فرصتی ناب برای گفتگوی جهانی در زمینه های اقتصادی و تحول مالی را به وجود می آورد.

معایب عضویت در این صندوق کدامند؟

در کنار ویژگی های مثبت، این صندوق، چند ویژگی منفی هم دارد که گاهی می تواند تمام ویژگی های مثبت را کنار بزند. بیایید نگاهی به آنها بیندازیم و ببینیم که آیا این صندوق واقعا ارزشمند است؟

• اهداف صندوق در برابر اهداف کشورها

این صندوق، فقط به اهداف خودش اهمیت می دهد. به همین دلیل، گاهی تصمیم هایی در مورد ارزها می گیرد که کاملا به ضرر اقتصاد کشورهای عضو است.

• وام های پر دردسر

همان طور که با هم گفتیم، گرفتن وام از این صندوق می تواند یک کشور را زیر بار گرفتن تصمیم هایی ببرد که از نظر ملی، سیاسی و اقتصادی آن را به تنگنا بکشاند.

• پختن یک نوع آش برای همه مزاج ها!

این صندوق به تمام کشورهای عضو، بدون توجه به اوضاع اقتصادی و سیاسی، یک نوع توصیه مشابه سیاسی و اقتصادی می کند. روشن است که راهکارهای اقتصادی یک کشور ثروتمند مثل آمریکا یا ژاپن به درد کشوری مثل ایران نمی خورد.

• سهم های نابرابر و تصمیم های سخت

سهم کشورهای قدرتمند و بزرگ مثل آمریکا، ژاپن و حتی چین از کشورهای دیگر این صندوق بیشتر است. چون پول بیشتری را وارد صندوق کرده اند. این ماجرا به آنها حق رای بیشتری می دهد.

در نقطه مقابل، کشورهای دیگری مثل «سودان»، «پاکستان»، «ایران» و … که واریزی کمتری داشتند به همان اندازه، حق رای کمتری دارند. این موضوع باعث می شود که دو جریان متفاوت از کشورهای قوی و ضعیف در این صندوق شکل بگیرد.

IMF پول خود را از کجا می آورد؟

بیایید ببینیم این صندوق چگونه منابع مالی خود را به دست آورده است. نکته ای که باید بدانید این است که وام یا تسهیلات دادن همیشه با دریافت سود همراه است و همین ماجرا می تواند آورده های بیشتر را برای این صندوق به دنبال داشته باشد. و اما منابع:

• از محل ذخیره اعضا

اولین بخش از صندوق همان حق سهمیه هایی هستند که اعضای صندوق هنگام ورود به آن می پردازند. نکته قابل توجه در مورد این پرداختی ها آن است که اگر کشور پرداخت کننده با مشکلات مالی روبه رو شود می تواند سهم خودش را بدون قید و شرط بردارد.

• دادن اعتبار به کشورهای عضو

در صندوق بین المللی پول، به ازای هر کشور، چهار واحد سهمیه اعتباری وجود دارد. اعضای صندوق به شرط آنکه از سیاست های اقتصادی این صندوق پیروی کنند می توانند به اندازه 100 درصد سهمیه خودشان در صندوق را به صورت اعتبار دریافت کنند و سپس آن را در قسط های مشخص به صندوق برگردانند.

• پرداخت تسهیلات مالی اضافی

این صندوق به کشورهایی که اوضاع اقتصادی خراب تری دارند و ریشه این مشکلات در نابه سامانی های موجود در اقتصاد ملی آنها است، وام های بزرگ تری می پردازد. این کشورها می توانند تا 140 درصد از سهمیه خودشان را به صورت وام دریافت کنند. البته به شرط آنکه علاوه بر پیروی از سیاست های اقتصادی صندوق و اجرا کردن آنها در کشورشان این وام را در یک بازه 10 ساله به صندوق برگردانند.

• وام دادن از منابع فرعی صندوق

این صندوق مقداری منابع اضافی هم دارد که آنها را با عنوان «منابع گسترش یافته» صدا می زند. کشورهایی که مشکلشان با دو وام بالا حل نشود از محل این منابع، وام می گیرند.

• وام هایی مخصوص برای کشورهایی مخصوص

«IMF» تعدادی وام ویژه و تسهیلات برای کشورهایی که تولید کننده مواد اولیه در جهان هستند در نظر گرفته است. در کنار این ماجرا، کشورهای صنعتی هم نوع ویژه ای از وام را دریافت می کنند. هدف صندوق بین المللی پول از این نوع وام ها حمایت از چرخه تولید در جهان است.

صندوق بین المللی پول و بانک جهانی چه فرقی با هم دارند؟

بانک جهانی، مجموعه ای بود که توسط همان 44 کشور موسس صندوق بین المللی پول، راه اندازی شد. هدف از ایجاد این بانک، بازسازی کشورهای آسیب دیده در طول جنگ جهانی بود. ولی رفته رفته اهداف بزرگتری مثل موارد زیر هم در آن شکل گرفتند:

• دادن وام به کشورهای در حال توسعه برای بالا بردن سرعت پیشرفت در آنها
• تشویق سرمایه گذارهای خارجی به سرمایه گذاری در کشورهای عضو این بانک
• کمک به رشد و توسعه تجارت بین المللی
• و …

بنابراین به زبان ساده می توان گفت که بانک جهانی از نظر مقدار سرمایه در دسترس، کارهایی که انجام می دهد و توانایی هایی که دارد بسیار بزرگ تر و گسترده تر از صندوق بین المللی پول است.

واکنش جدید IMF به ارزهای دیجیتال

«گیتا گوپینات» (Gita Gopinath) اقتصاددان ارشد صندوق بین المللی پول از ارزهای دیجیتال حمایت کرد. در واقع، رویکرد این صندوق به ارزهای دیجیتال به سمت و سوی معامله و استفاده از آن در چهارچوب قانون پیش می رود. می توان امیدوار بود که با حمایت این مجموعه بین المللی از ارزهای دیجیتال، آینده آنها روشن تر از قبل شود.

راه اندازی شبه ارز دیجیتالی «Learning Coin» که به طور مشترک توسط صندوق بین المللی پول و بانک جهانی ایجاد شده است یکی از تلاش های جالب این موسسه ها برای کنار آمدن با ارزهای دیجیتال است. البته این شبه ارز هیچ جا به جز بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، ارزش ندارد. بنابراین، نمی توان آن را یک رمز ارز واقعی به حساب آورد.

جالب اینجا است که «ممنوع بودن استفاده از ارزهای دیجیتال» یکی از شرط های اصلی این صندوق برای وام دادن به کشورهای عضو است. باید دید این تناقض تا کجا پیش می رود.

جایگاه ایران در صندوق بین المللی پول کجا است؟

کشور ما یکی از آن 44 کشوری بود که در زمان راه اندازی این صندوق حضور داشت و آن را تشکیل داد. سهم اولیه ما در این صندوق، 25 میلیون دلار بود. ایران هنوز هم در این صندوق فعال است.

جمع بندی نکته های گفته شده در این مقاله

• IMF یک نهاد مالی است که درست بعد از جنگ جهانی دوم با هدف ساخت دوباره کشورها و ترمیم اقتصاد جهان به وجود آمد.
• در ابتدا فقط 44 کشور موسس در این صندوق عضو بودند. هر کدام از آنها بخشی از سود ناخالص داخلی خود را در این صندوق گذاشتند و به آن رسمیت بخشیدند.
• «برتون وودز» تعهد آمریکا به کشورهای عضو بود که به آنها اطمینان می داد در عوضِ هر دلاری که در دست دارند می توانند مقدار مشخصی طلا بگیرند. مدتی بعد، رئیس جمهور وقت آمریکا یعنی «نیکسون» این تعهد را به صورت یک طرفه شکست!
• اهداف جدید صندوق بین المللی پول شامل «نظارت بر اوضاع اقتصادی کشورهای عضو»، «کمک به ساخت زیرساخت های اقتصادی» و «دادن دام به کشورهای عضو» می شدند.
• شرایط دادن وام به کشورهای عضو «IMF» آن کشورها را زیر بار تغییرات کلان اقتصادی و حتی سیاسی می برد.
• مواردی مانند: «امکان حق برداشت مخصوص»، «استفاده اعضا از داده های ویژه»، «شرکت کردن اعضا در پروژه های آموزشی صندوق»، «با خبر شدن از جدیدترین اخبار اقتصادی جهان قبل از بقیه» و «فرصتی برای گفتگوی اقتصادی تمدن ها» جزو مزیت های عضو بودن در این صندوق هستند.
• از معایب این صندوق می توان به مواردی مثل «اهداف صندوق در برابر اهداف کشورها»، «وام های پر دردسر»، «پختن یک نوع آش برای همه مزاج ها!» و «آثار منفی سهم های نابرابر» اشاره کرد.
• با وجود آنکه یکی از شرط های صندوق بین المللی پول برای وام دادن به کشورها استفاده نکردن از ارزهای دیجیتال است ولی اقتصاددان ها و حتی رئیس این صندوق در حال تغییر دادن نگرششان نسبت به ارزهای دیجیتال هستند.

نظر شما چیست؟

فکر می کنید درخواست وام پنج میلیارد دلاری ایران از این صندوق پاسخ داده می شود؟

سوالات متداول

1. کار اصلی IMF چیست؟
   این صندوق، یک نهاد مالی بین المللی است که به کشورهای عضو خود برای دستیابی به ثبات مالی و پیشرفت اقتصادی کمک می کند. «IMF» این کار را با حمایت از سیاست های اقتصادی که باعث ثبات پول، ایجاد اشتغال و رفاه ملی می شوند انجام می دهد.
2. اکنون تعداد اعضای صندوق بین المللی پول چقدر است؟
   این صندوق ابتدا با 44 عضو آغاز به کار کرد؛ اما اکنون 190 کشور که عضو سازمان ملل متحد هستند، در این صندوق حضور دارند.
   
3. صندوق بین المللی پول، نوعی بانک جهانی یا خیریه بین المللی است؟
   خیر. با وجود اینکه این صندوق به کشورهای مختلف عضو، وام می دهد ولی سازوکار آن هیچ ارتباطی به بانک ندارد. از طرفی، خیریه بین المللی هم نیست.
   
4. آیا ایران هم از صندوق بین المللی پول، وام گرفته است؟
   بله. ما تاکنون سه بار برای گرفتن وام از این صندوق درخواست داده ایم. بار اول، سال 1956 و بار دوم 1962 بود که هر دوی این وام ها از سوی صندوق بین المللی پول، تایید و پرداخت شدند. البته ما هم آنها را به موقع تسویه کردیم. در طول چهل سال گذشته یعنی بعد از انقلاب اسلامی، ایران فقط یک بار برای گرفتن وام 5 میلیارد دلاری از این صندوق اقدام کرد. البته آن هم به دلیل خسارت های ویروس کرونا بود. تا لحظه نگارش این مقاله، هنوز این وام تصویب نشده است.