




واژه بانک در زبان انگلیسی میانه از زبان فرانسوی میانه (banque)، و آن هم از واژه ایتالیایی قدیمی banca، و آن نیز از واژه آلمانی بسیار قدیمی “bench.counter” گرفته شده است. Bench (نیمکتها) به عنوان میزها یا شمارشگرهای مبادله در حین دوره رنسانس توسط بانکداران فلورانتین مورد استفاده قرار میگرفتند که مذاکرات و مبادلاتشان را پشت میزهایی انجام میدادند که با رومیزیهای سبز رنگ پوشیده شده بود. یکی از قدیمیترین موارد مشاهده شد که نشاندهنده فعالیتهای تبدیل پولی بود، سکه درهم نقره یونان است که از مستعمره ترابزون یونان باستان در دریای سیاه، پیش از میلاد است که در موزه بریتانیا در لندن به نمایش گذاشته شده است. این سکه نشان میدهد که میز یک بانکداری (تراپزا) مملو از سکه بود، که جناسی از نام شهر است. درحقیقت، حتی در زمان حاضر در یونان امروزی، واژه تراپزا (به یونانی trapeze) به معنی یک میز است و هم به معنی بانک. ریشه احتمالی این واژه سانسکریت از bayaya-onka گرفته شدهاست.
بانکداری در دنیا انواع و اقسام مختلفی دارد که در ایران نیز نوع بانکداری اسلامی را شاهد هستیم که در سیستم مالی اجرایی شده است. استفاده از مدلهای تجاری و مطالعه آنها به درک رفتارهای بانکهای مختلف و تمایزها و تشابههای آنها کمک میکند. از سوی دیگر کاربرد این مدلها میتواند به سیاستگذاران و تصمیمگیران بانک کمک کند تا با توجه به شرایطی که توانایی کنترل آن را ندارند به بهترین نحو از بانک و منابع مالی آن استفاده کرده و سود سرمایهگذاری در صنعت بانکداری را افزایش دهند. به کارگیری این مدلها همچنین میتواند سیاستگذاران بخش بانکداری را در برآورد روند و مسیری که برای رسیدن به اهداف خود انتخاب میکنند، یاری رساند. ریشه بانکداری به معنای امروزی این کلمه را می توان در دوره رنسانس ایتالیا و در شهرهای ثروتمند آن در شمال مانند فلورانس، ونیس و ژنووا یافت. خانوادههای باردی و پروزی بانکداری را در فلورانس با توسعه شعبات در بسیاری از بخشهای دیگر اروپا گسترش دادند؛ و شاید مشهورترین بانک ایتالیا، بانک medici، باشد که توسط جیووانی مدیسی در سال ۱۳۹۷ میلادی تأسیس شد. بانک سنت جورج نیز (به ایتالیایی Banco di san Giorgio) در ژنووا ایتالیا در سال ۱۴۰۷، تأسیس شد. در ادامه انواع بانکداری در چند نوع طبقه بندی مورد بررسی قرار می گیرد.
با شروع و گسترش بحران مالی بخش انواع بانکداری و نقشی که این بخش از اقتصاد در ایجاد بحران داشت، موضوع مدلهای تجاری بهصورت خاص مورد توجه قرار گرفت. این امر سبب شد بانکها برای دستیابی به اهداف تعیین شده از مدلهای تجاری استفاده کنند. یکی از این اهداف میتواند، بیشینهسازی سود برای بانکهای ارزش سهامدار (Shareholder-Value Banks) (SHV) یا ایجاد ارزش برای مشتریان یا دیگر ذینفعان در بانکهای ارزش ذینفــع (Stakeholder-Value Banks) (STV) باشد. این اقدامات منجر به ایجاد نتایجی شد که در حوزههایی مانند عملکرد مالی، پروفایل ریسک و کمک به پایداری یا ناپایداری مالی و همچنین پایداری یا ناپایداری اقتصادی که در طول زمان متغیر است. از طریق تحلیل مدلهای تجاری میتوان رفتار بانکها و تاثیر آنها را بر ریسکهای سیستمی رصد کرد که این امر از منظر نظم و تنظیم بازار بسیار مفید است. علاوه بر این، زمانی که یک مدل تجاری خاص در انواع بانکداری مختلف، روند تبدیلشدن به تهدید برای ثبات سیستمی را طی میکند، تنظیمکنندگان محتاط در سطح کلان، میتوانند با بهکارگیری مکانیزمهای مناسب، مانع از مخاطرات بیش از حد شوند.
از منظر نظم بازار نیز، تحلیل مدلهای تجاری نیاز به شفافیت از جانب بانکها در مورد ترازنامهها دارد، خصوصا زمانی که تحلیلهای چند بعدی از توضیح تغییر رفتار بانکهایی که از یک مدل تجاری پیروی میکنند، ناتوان میشوند. رصد مدلهای تجاری بانکها، حلقه مفقوده ارتباط بین دو بررسی نظارتی و تنظیمی را در دو سطح کلان و خرد ارائه میکند. استفاده از مدلهای تجاری بانکی، میتواند شرایطی را ایجاد کند که بانکها به اهداف خود دست یابند. این مدلها از یک سو در کنترل ریسکهایی که در فعالیت بانکی به سهامداران یا ذینفعان منتقل میشود کمک کرده و از سوی دیگر رفتارهای گاه متناقض بانکها را توضیح میدهد.
یکی از شیوههای دستهبندی بانک، از منظر نوع نگاه آنها به سهامداران و ذینفعان است. میتوان بانکها را به دو دسته تقسیم کرد:
این دو نوع بانک در بازارها در کنار هم وجود دارند، اما چنانچه بخواهیم بانکها را براساس مدلهای تجاری دستهبندی کنیم، باید عواملی که سبب تمایز این مدلها از هم میشوند را شناسایی کنیم. به صورت کلی این تمایز براساس “ماهیت” و گستره “اقدامات و استراتژیهای” سرمایهگذاری بانکها قابل تشخیص هستند. لذا:
در پژوهشها برای شناسایی و ارزیابی مدلهای تجاری بانکها از پنج شاخص کلی زیر استفاده میشود:
برای تشخیص نقاط قوت و ضعف این مدلها نیز در دو مرحله تحلیل میشوند. در مرحله نخست از شاخصهای دقیقتری که براساس شاخصهای کلی اشاره شده به دست آمدهاند، استفاده کرده تا با به کارگیری آنالیز خوشهای، مدلهای تجاری مشخصی را ایجاد کنند. در مرحله دوم، این مدلها براساس عملکرد نسبی، ریسک و دیگر فاکتورهای موثر با هم مقایسه شدهاند. در ادامه شیوه خوشه بندی توضیح داده خواهد شد.
برای ایجاد خوشههای معین از مدلهای تجاری، از شش ابزار که همه بهصورت درصدی از اموال معرفی شدهاند، استفاده میشود:
براساس ابزارهای تعریفشده، این ۵ مدل را میتوان شناسایی کرد:
بانکهای سرمایهگذاری و خرد متنوع، از نظر بینالمللی فعالترین مدلها هستند. بانکهایی که از این مدلهای تجاری پیروی میکنند در مقایسه با بانکهایی که از مدل عمده و خرده متمرکز استفاده میکنند، مناطق جغرافیایی گستردهتری را تحت پوشش خود قرار میدهند.
در نوع دیگری از دسته بندی بانکداری، می توان به گروه های زیر اشاره داشت:
با توجه به اهمیت بانکداری خرد، در ادامه به توضیح جزییات بیشتری از این نوع بانکداری پرداخته خواهد شد.
این بانکها، نهادهایی هستند که مستقیما به مشتریان خدمات ارائه میدهند، مثل افتتاح و بررسی حسابها، ارائه حوالههای بانکی، ارائه کارت اعتباری و گاهی خدمات وام و بازنشستگی. این بانکها میتوانند بانکهای محلی بدون شعبه باشند یا یک شعبه از بانکهای تجاری یا بانکهای دولتی که برای ارائه خدمات به مشتریان شخصی و محلی تأسیس میشوند. اتحادیههای اعتباری و بانکهای ارائه دهنده وام و سپردهی سرمایه هم میتوانند زیر مجموعه بانکداری خرد قرار بگیرند؛ البته اتحادیههای اعتباری عموما خدمات سرمایهگذاری و تجارت را هم هدایت میکنند. بانکداری خرد در صنعت بانکداری به عنوان بازویی برای “بازاریابی انبوه” بانکها شناخته میشود که خدمات مختلف را در مکان واحد به مشتریان عرضه میکنند و همه تراکنشهای مالی مشتریان را در یک بانک انجام میدهند.
بسیاری از خرده بانکها خدمات کوچک تجاری مثل ارائه وام یا خطوط اعتباری را به سایر خدمات خود مثل رسیدگی به حسابهای بانکی افزودهاند تا مشتریانی را که علاوه بر رسیدگی به حسابهای شخصی به خدمات بانکی دیگری هم احتیاج دارند، حفظ کنند. معمولا خردهبانکها ساختمانی دارند که به راحتی در دسترس مشتریان است، اما بانکهای مجازی و آنلاین هم روز به روز در حال توسعه هستند که خدمات خود را فقط از طریق اینترنت یا تلفن ارائه میکنند و هیچ مکان مشخصی ندارند که مشتریان به طور فیزیکی به آنها مراجعه کنند. خرده بانکها با ارائه خدماتی مثل حسابهای بازنشستگی، صندوقهای سرمایهگذاری مشترک، صندوقهای سرمایهگذاری بازار پول و گواهی سپرده، خدمات سرمایهگذاری و کارگزاری را نیز به مشتریان عرضه میکنند. زمانی که یک خردهبانک، خدماتی از قبیل وامهای تجاری یا سرمایهگذاری و بازنشستگی را به مشتریان ارائه میکند، شاید به دلیل محدودیت قوانین و کمبود منابع، این خدمات را در قالب یک عرضهکننده ثالث یا بانک مادر ارائه میدهد.
امروزه با گسترش استفاده از اینترنت، خدمات بانکداری آنلاین و دستگاههای خودپرداز، خرده بانکهای کمتری در یک مکان فیزیکی فعالیت میکنند. امروزه به طور فزاینده بانکها و نهادهای تجاری از مشتریان میخواهند تا برای دریافت خدمات بانکی از خدمات پرداخت مستقیم، دستگاههای خودپرداز، گوشیهای هوشمند و اینترنت استفاده کنند. مشتریانی که به اینترنت دسترسی ندارند یا توانایی استفاده از آن را ندارند در بانکهای فیزیکی پذیرفته میشوند اما پیش بینی میشود به مرور زمان در آینده، بانکهای کمتری خدمات فیزیکی بانکداری را به رایگان در اختیار مشتریان قرار خواهد داد.
صنعت بانکداری خرد به زیرمجموعههای مشخصی تقسیم میشود. هدف از ایجاد این زیرمجموعههای بانکی عبارت است از:
لذا سه نوع از متداولترین انواع بانکهای خرد عبارتند از:
تا به اینجا دو نوع کلی از دسته بندی بانکداری ارائه شد، در حالت اول بیشتر بر ماهیت و در حالت دوم بیشتر بر کارکرد بانکها تمرکز داشت، در ادامه سومین نوع طبقه بندی بانکداری ارائه خواهد شد.
با توجه به اهمیت بانکداری تجاری و سرمایه گذاری؛ در ادامه به ارائه جزییات بیشتری از این دو نوع بانکداری خواهیم پرداخت.
بانک تجاری، یک نهاد مالی است که با نگهداری سپردهها و ارائه وام به مشتریان درآمد کسب میکند و خدمات مالی مختلفی را به مشتریان عرضه میکند و با سرمایهگذاری سپردهها به سود دست مییابد. مشتری بانک تجاری خدمات مشابه خرده بانکها را دریافت میکند، مثل سپردهگذاری و رسیدگی به حسابها، گواهی سپرده، دریافت وام، خدمات کارتهای اعتباری و پیشپرداخت. تفاوت اصلی این دو نوع بانکداری این است که بانکهای تجاری معمولا بر مشتریان تجاری و وامهای کوتاهمدت یا خطوط اعتباری برای شرکتها تمرکز دارند. یک بانک تجاری میتواند یک بانک محلی مجزا یا شعبهای از بانکهای ملی و دولتی یا اتحادیههای اعتباری باشد. بانکهای تجاری بر خلاف بانکهای سرمایهگذاری، معمولا با استفاده از منابع موجود و سرمایههای خود و درآمد حاصل از سرمایهگذاری به مشتریان وام میدهند و سرمایهی خارجی جذب نمیکنند.
بانک سرمایه گذاری که در ایران شرکت تأمین سرمایه نامیده میشود، یک مؤسسه مالی است که با انجام معاملات اوراق بهادار به جذب سرمایه برای مشتریان خود میپردازد. این معاملات عبارتاند از معاملات اوراق مشتقه، بازارگردانی، ادغام و تملک (M&A)، معاملات ارز، تجارت کالا، خرید سهام و اوراق بهادار و غیره. مشاغل موجود در بانک سرمایه گذاری عبارتاند از تحلیلگران اقتصادی، تحلیلگران اعتبار، نمایندگان سرمایهگذاران، مشاوران و…. مشتریان یک بانک سرمایهگذاری میتوانند افراد، شرکتها و مؤسسات تجاری، صندوقهای بازنشستگی یا ادارات دولتی باشند. بانکهای سرمایهگذاری، سه بخش متمایز دارند؛
فرونت آفیس محلی است که همه تراکنشهای بانک مثل خرید، فروش و خدمات تجاری مختلف انجام میشود. این بخش ممکن است شامل این موارد باشد: مدیریت سرمایهگذاری، معاملات ارزی جهانی، بانکداری تجاری، تملک و ادغام، سرمایهگذاری مالی، افزایش سرمایه، تجارت کالا و غیره. بخش فرونتآفیس، قسمتی نیز برای تحقیقاتی دارد. البته این بخش تحقیقاتی را نباید با بخش ارزیابی ریسک اشتباه گرفت که در قسمت میدلآفیس توضیح خواهیم داد. فعالیتهای بخش تحقیقاتی فرونتآفیس باید کاملا جدا از فعالیتهای سرمایهگذاری انجام شود چرا که گزارشهای مرتبط با سرمایهگذاریهای بانک بر جایگاه تجاری آن تأثیر میگذارد.
میدلآفیس محلی است که همه استراتژیهای و فعالیتهای مدیریتی بانک، از جمله کنترل مالی داراییهای بانک، حضور در بازار و سودآوری را هدایت میکند. مدیران و کارکنان این بخش بر همه ریسکهای اعتباری و بازاریابی در وضعیت مالی بانک نظارت میکنند و اطمینان حاصل میکنند که هیچگونه ریسک یا خطا و دستکاری اعتباری صورت نگرفته است.
بکآفیس جایی است که، همه پشتیبانیهای اطلاعاتی و فناوری بانک را مدیریت و بر آنها نظارت میکند. همچنین رسیدگی به تراکنشها و عملیات انجام شده توسط بانک بر عهده این بخش است. واحدهای ارزیابی و تطبیق (Compliance departments) وظیفهی نظارت و تطبیق همه عملیات بانکی با قوانین و اصول را بر عهده دارند و ممکن است در بکآفیس یا میدلآفیس قرار بگیرند چرا که به نوعی، بخشی از تحلیل ریسک عملیاتی بانکی است.
تا به اینجا سه نوع مهم از طبقه بندی انواع بانکداری ارائه شد، از اینجا به بعد توضیحات با تمرکز با بانکداری در ایران ارائه خواهد شد، از این جنبه ذکر دو نوع بانک زیر در وهله اول ضروری بنظر می رسد:
در حال حاضر انواع بانکداری در ایران براساس ماده ۸ پیشنویس قانون بانکداری ایران به صورت زیر تعیین شده است. ماده ۸ موسسات اعتباری عبارتند از:
در بررسی تعاریف مربوط به هر یک از طبقات بانکهای مذکور تنها بانکهای تجاری مجاز به انجام کلیه فعالیتهای بانکی بوده و برای سایر بانکها محدودیتهایی را از نظر نوع فعالیت مشخص کردهاند.
برخی بانکها مانند موارد زیر که توسط دولت تاسیس گردید، فعالیت و رسالت خاصی را بر عهده داشتند: