انواع پول
با بررسی روند تکاملی پول، می‌توان انواع پول را براساس چهار معیار طبقه‌بندی کرد:
- انواع پول براساس ماده اولیه
- انواع پول براساس مقام ناشر
- انواع پول براساس نقد و بدهی بودن پول
- انواع پول براساس ارزش پولی و ارزش کالایی پول
در ادامه به بررسی هریک از این دسته‌ها خواهیم پرداخت:
معیار اول: انواع پول براساس ماده اولیه
در جوامع اولیه پول به صورت کالایی در جریان بوده است. یعنی کالایی مانند برنج، گندم، گوسفند و غیره که خود دارای ارزش مصرفی بوده، به عنوان پول، واسطه‌ی مبادلات قرار می‌گرفته است. بدیهی است در چنین سیستمی کالایی مقبولیت بیشتری می‌یابد که از مزایای بیشتری نسبت به سایر کالاها برخوردار باشد. از این رو، پس از گذشت مدتی، از فلزات به عنوان پول استفاده گردید، زیرا اولا دوام بیشتری نسبت به سایر کالاها داشتند. ثانیا قابلیت تقسیم‌پذیری‌شان بیشتر و ثالثا حمل‌ونقل آنها آسان و کم‌هزینه بود. پس از فلزات، سکه‌های فلزی با وزن و مهر و نشان خاص خود به عنوان پول مطرح شدند، زیرا وسایل توزین همواره و در همه‌جا، در اختیار همگان نبود و امکان تقلب و کم گذاشتن در آن‌هم وجود داشت. بنابراین فلزات به واحدهای کوچک و با وزن مساوی تقسیم می‌شدند و یک قدرت مورد اعتماد مردم یعنی دولت روی آن مهر می‌زد تا با این وزن و اعتبار خاص سکه فلزی قابل‌شناسایی باشد و به این ترتیب، ضرب سکه به عنوان پول رایج شد. مردم به ساییدگی اندک سکه و یا مقدار دقیق مس و یا فلز مصرف‌شده در آن توجه نمی‌کردند. آنها به خود سکه، اعتبار قانونی و قدرت خریدش می‌نگریستند و درواقع ارزش این نوع سکه‌ها به عنوان پول از ارزش ماده اولیه آنها در مصارف غیر پولی بیشتر بود. از بین فلزات، سکه‌های طلا و نقره به دلیل ویژگی‌های خاص آنها مقبولیت بیشتری داشته و به عنوان پول رایج شدند. طلا یا نقره کالاهایی هستند که مقبول عموم جهانیان‌اند و خواص شیمیایی آنها با عیار مساوی در همه‌جا یکسان است همچنین وقتی به قطعات کوچکتر تقسیم می‌شوند مانند الماس و برلیان ارزش ذاتی خود را از دست نمی‌دهند.
این موضوع خود مرحله دیگری در روند تحول و تکامل پول بود، اما برشمردن این مزایا به معنای نبود نارسایی‌های آن نیست. خطر سرقت، هزینه حمل‌ونقل برای انجام پرداخت‌ها، خراش دادن و تقلب در عیار مسکوکات، هزینه چشم‌پوشی جامعه از مصارف زینتی و آرایشی و دیگر نارسایی‌ها تمام هزینه‌های استفاده از نظام پولی طلا و نقره در انجام مبادلات بود. به همین دلایل، پس از رواج فراوان طلا و نقره به عنوان پول در جوامع مختلف وسیله دیگری به نام رسید پول تمام‌عیار و اسکناس‌های با صددرصد تعهد بازپرداخت برحسب طلا و نقره رواج یافت که حاکی از ارزش طلا و نقره به عنوان پول بود. در ابتدای رواج این نوع رسیدها و اسکناس‌ها، مردم نسبت به تضمین بازپرداخت آنها برحسب طلا و نقره آگاهی داشتند و می‌دانستند که هنگام معامله با این نوع رسیدها و اسکناس‌ها، درواقع طلا و نقره‌ی در تعهد این سندها را معامله می‌کنند، بنابراین، در این مرحله رسیدهای مزبور به دلیل طلا و نقره‌ای که در تعهد داشتند «پول تمام‌عیار بدهی» تلقی می‌شدند. به تدریج با رواج این نوع رسیدها و اسکناس‌ها مردم حساسیت خود را نسبت به قابلیت تبدیل آنها به طلا و نقره از دست دادند و صرف‌نظر از پشتوانه آنها (طلا و نقره) مستقلا به این رسیدها به عنوان وسیله مبادله نگاه کردند. در این مرحله، خود این رسیدها تبدیل به پول شده و «پول اعتباری نقد» ایجاد گردید. درواقع با رواج این رسیدها، ارزش آن به عنوان پول فراتر از ارزش ماده اولیه‌اش بود. سکه‌ها نیز در این مرحله، به تدریج ارزش پولی بالاتری نسبت به ارزش کالایی خود پیدا کردند و سکه‌های اعتباری یا وابسته (token money) را پدید آوردند. در مرحله نهایی، با قطع کامل رابطه حقوقی بین این نوع پول اعم از سکه یا اسکناس با طلا و نقره پشتوانه آن. این نوع پول «پول اعتباری محض» نامیده شد.
معیار دوم: انواع پول براساس مقام ناشر
انواع پول اعتباری ازلحاظ مقام ناشر به دودسته کلی تقسیم می‌شود:
الف) انواع پول اعتباری که توسط دولت به جریان گذاشته می‌شود و بر چهار عنوان است:
- پول دلالتی
یک نوع پول اعتباری نقد است و ارزش آن به عنوان پول، بیشتر از ارزش بازاری میزان کالایی است که در آن به کار رفته است. در مورد سکه دلالتی نیز باید توجه داشت در صورتی که این اختلاف ارزش وجود نداشته باشد (مثلا سکه ده‌ریالی، معادل ده ریال یا بیشتر نقره داشته باشد) به احتمال زیاد، ذوب و از جریان خارج می‌شود. مقدار مس و نیکل و قلع و روی که در این سکه‌ها به کار رفته است، در مقایسه با مجموع مقدار عرضه‌شده این فلزات در مبادلات، به قدری ناچیز است که اگر این سکه‌ها را ذوب کنند و بفروشند در قیمت بازاری این فلزات تأثیر چندانی بر جای نخواهد گذاشت.
- اسکناس منتشره توسط بانک مرکزی
این پول که درواقع نوعی اوراق بدهی است، همان اسکناس‌های در جریان است که توسط بانک‌های مرکزی کشورها انتشار می‌یابند و بدهی بانک مرکزی به سایر بخش‌های اقتصادی است.
- اوراق بدهی انتشاریافته توسط دولت
این اوراق در شرایط بحرانی و مواردی که نیاز به مساعدت عمومی باشد، توسط دولت منتشر می‌شود و متضمن مبلغ معینی است و عموم مردم با خرید آن برای کمک به تأمین مالی جنگ یا مساعدت دولت برای خروج از بحران، مشارکت و به طور معمول از تبدیل آن به پول رایج خودداری می‌کنند. در عین حال مقام ناشر تعهد می‌کند که در مقابل این نوع اوراق، پول اعتبار نقد پرداخت کند، لذا این اوراق را می‌توان، بک نوع پول اعتباری بدهی تلقی کرد، این اوراق دولتی برخلاف اوراق قرضه‌ی متداول دارای بهره نیستند.
- پول نظامی
ازجمله اقداماتی که اشغالگران در زمان جنگ در کشورهای تحت اشغال انجام می‌دادند، پول نظامی بود. آمریکایی‌ها دو نوع پول نظامی به نام‌های پول اشغال و پول جلودار، در کشورهای تحت اشغال به جریان انداختند. پول اشغال، در ایتالیا رایج شد که بر مبنای دلار محاسبه می‌گردید. انگلیسی‌ها نیز در مناطق اشغالی، از سفته‌های نظامی استفاده می‌کردند. دو نوع عمده پول‌های نظامی که المانی‌ها برای دادوستد در سرزمین‌های اشغالی مورد استفاده قراردادند، عبارت بودند از: «اسکناس صندوق اعتباری رایش» برای دادوستدهای روزانه، و «گواهی نیروهای مسلح» برای پرداخت‌های کلان. هدف از انتشار پول نظامی توسط قوای اشغالگر آن است، که در کشور تحت اشغال، وسیله مبادله‌ای به جریان افتد، که توسط مقام ناشر پول (قوای اشغالگر) قابل‌کنترل باشد، به عبارت دیگر، برای رفع نیازهای جدید و خرید کالاها و خدمات موردنیاز، نیروهای نظامی اشغالگر به راحتی قدرت قانونی داشته و این پول در دسترس آنها باشد. به علاوه، هنگام عقب راندن نیروهای ملی، تمام اوراق بهادار از بین برده می‌شد و لذا در بانک‌ها به دلیل عدم اطمینان، پول باقی نمی‌ماند. بنابراین، انتشار پول جدید، امکان به جریان افتادن مجدد فعالیت‌های اقتصادی در منطقه تحت اشغال را فراهم می‌کرد.
ب) انواع پول اعتباری که توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی غیربانکی به جریان گذاشته می‌شود. این نوع پول بر دو قسم است:
- اوراق بدهی بانک‌ها
مقصود از اوراق بدهی بانک‌ها، همان حواله‌هایی است که به صورت چک‌بانکی یا چک تضمینی یا حواله بانکی از بانکی به عهده خود، یا بانک دیگر صادر می‌شود و این اوراق، یک نوع پول اعتباری بدهی است و دلالت بر بدهی یک بانک دیگر دارد.
- سپرده‌های دیداری
عبارت از بدهی بانک‌ها به افراد است که در دفاتر بانک به حساب افراد ثبت شده است و یک فرد می‌تواند با حواله‌ای که در وجه دیگری صادر می‌کند، آن را به حساب او منتقل کند. سپرده‌های دیداری، از نوع پول اعتباری بدهی است، زیرا بانک‌ها متعهدند که در قبال دریافت حواله یا چکی که صاحب سپرده‌های دیداری صادر کرده است. پول اعتباری نقد پرداخت کنند. بدیهی است که حواله یا چک صادر شده ابزار یا سند انتقال این نوع پول بوده و خود پول نیست.
معیار سوم: انواع پول براساس نقد و بدهی بودن
- پول نقد
پول نقد پولی است که ارزش اعتباری آن در یک شیء خارجی عینیت یافته است و همان چیز ارزش مبادله‌ای را حمل می‌کند. ازنظر حقوقی، ارتباط بین ارزش مبادله‌ای آن چیز و اعتبار کننده (ازنظر تعهد پرداخت) قطع می‌شود، به گونه‌ای که در صورت از بین رفتن آن چیز، اعتبار کننده هیچ‌گونه تضمینی در پرداخت مابه ازاء به صاحب اولیه پول ندارد و یا مانند اسکناس‌های رایج امروزی که در صورت از بین رفتن آن، مقام ناشر پول، تعهدی در بازپرداخت به صاحب اولیه اسکناس (به هیچ‌یک از صور مختلف مثل طلا یا نقره یا هر کالای دیگر) ندارد، مگر اینکه ازنظر حقوقی، ارتباط بین ارزش مبادله‌ای آن چیز و اعتبار کننده، ازنظر تعهد پرداخت قطع نشده باشد، به گونه‌ای که در صورت از بین رفتن آن چیز، اعتبار کننده ملزم به پرداخت مابه ازاء به صاحب اولیه پول باشد، مانند اسکناس‌های با تضمین بازپرداخت براساس طلا و نقره، که از جانب دولت‌ها اعمال می‌شده است. ولی در این حالت، صاحبان اسکناس و پول رایج، هنگام معامله از این قابلیت تبدیل غفلت کرده‌اند، و به پول و اسکناس به طور مستقل نگاه و با آن معامله می‌کنند، یعنی در اینجا هرچند ازنظر حقوقی، قابلیت تبدیل هنوز پابرجاست، ولی چون رفتار مردم طوری است که بادید استقلالی به پول نگاه می‌کنند. این پول، پول نقد نامیده می‌شود، نه پول بدهی، بنابراین در این نوع پول، طرفین هنگام معامله کل ارزش مبادله‌ای را مستقلا در خود پول می‌بینند.
- پول بدهی
پول بدهی، پولی است که ارزش اعتباری آن در یک شیء خارج عینیت نمی‌یابد؛ به عبارت دیگر، این پول اولا یک تعهد پرداخت به عهده امضاکننده یا ناشر رسیدهای آن است و درواقع، این نوع پول تعهد ذمی است. در صورت از بین رفتن رسیدهای منتشرشده این نوع پول، امضاکننده یا ناشر رسیدها هنوز متعهد به پرداخت دین خود به صاحبان رسیدها هستند و بدهی ساقط نشده است، ثانیا، مردم هنگام معامله با این پول، نسبت به قابلیت تبدیل آن غفلت ندارند، به طور مثال، می‌توان زمان رواج رسیدهای پول تمام‌عیار که توسط بانک‌ها یا دولت انتشار می‌یابد و یا مراحل اولیه رواج اسکناس‌های با تعهد پرداخت ۱۰۰٪ را که از جانب دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی منتشر می‌شود، در نظر گرفت. در این نوع ترتیبات پولی، رسیدها و اسکناس‌ها در میان مردم برای انجام وظایف بازپرداخت بهای کالاها و خدمات و سایر امور گردش می‌کنند، ولی طرفین هنگام معامله ارزش مبادله‌ای را مستقلا در رسید مورد معامله نمی‌بینند، بلکه ارزش مبادله‌ای را در طلب صاحب رسید یا بدهی ناشر می‌بینند، یا درواقع این همان بدهی است که به هنگام معامله از مالکیت یک‌طرف معامله به دیگری منتقل می‌گردد. در این حالت، رسیدهای پول تمام‌عیار یا اسکناس‌های با ۱۰۰٪ تعهد پرداخت، نماینده‌ای بیش نبوده و پول نیستند و بدهی ناشر است که نقش وسیله مبادله و ذخیره ارزش و معیار سنجش ارزش بودن را بازی می‌کند. مثال دیگر، سپرده‌های دیداری است که توسط بانک‌ها ایجاد می‌شود و چک‌های صادره براساس این نوع سپرده‌ها، هرچند هم که عمومیت یابند، بازهم حاکی از بدهی بانک‌هاست و پول محسوب نمی‌شوند، بلکه رسید هستند و پول درواقع سپرده‌ها یا بدهی بانک‌هاست. به چنین پولی، «پول تحریری» گفته می‌شود. البته باید توجه داشت که حتی در صورت حفظ قابلیت تبدیل این نوع اسناد توسط ناشر، اگر مردم هنگام معامله با این اسناد، از قابلیت تبدیل آنها غافل و نظر استقلالی نسبت به این اسناد داشته باشند، دیگر این اوراق و اسناد، پول بدهی نبوده و خود مستقلا پول نقد خواهد بود.
معیار چهارم: انواع پول بر اساس مقایسه بین ارزش مبادله‌ای پول و ارزش ماده اولیه آن
با توجه به این معیار، انواع پول به دو نوع تمام‌عیار و اعتباری تقسیم می‌شود. در پول تمام‌عیار، ارزش پول به عنوان پول باارزش ماده اولیه آن یکسان است؛ در حالی که در پول اعتباری، ارزش پول به عنوان پول بیش از ارزش ماده اولیه آن است. در وضعیتی که ارزش ماده اولیه پول تقریباً صفر باشد، آن پول را «پول اعتباری محض» می‌نامند.
- انواع پول براساس ترکیب معیارهای سوم و چهارم
با ترکیب معیارهای سوم و چهارم که از اهمیت بالایی برخوردار است، انواع پول به چهار عنوان کلی به شرح زیر قابل‌تقسیم است:
- پول تمام‌عیار نقد
پول تمام‌عیار نقد، پولی است که اولا ارزش ماده اولیه آن در مورد مصارف غیرپولی، باارزش آن به صورت پول در مبادلات و معاملات برابر است، بنابراین «تمام‌عیار» خوانده می‌شود و ثانیا، چون پول تمام‌عیار (مانند سکه‌های طلا و نقره) در دست مردم گردش می‌کند و نیازهای پولی را به طور آنی برآورده می‌سازد، «نقد» خوانده می‌شود. بسیاری از پول‌های قدیم که جنبه کالایی نیز داشتند، مانند برنج، نمک و غیره به همان اندازه که به صورت پول ارزش داشتند، به صورت غیر پولی (کالایی) نیز دارای ارزش بوده‌اند.
- پول تمام‌عیار بدهی
پول تمام‌عیار بدهی، پولی است که به علت تمام‌عیار بودن ارزش ماده اولیه آن، در مصارف غیر پولی، ارزش آن با پول برابری می‌کند، به علاوه چون بدهی است، به صورت یک تعهد و اعتبار، میان مردم گردش می‌کند. البته عمل گردش به کمک رسید این نوع پول انجام می‌گیرد، مانند رسید پول تمام‌عیار، یا اسکناس با صددرصد تعهد بازپرداخت، براساس طلا و نقره، یا سایر انواع کالاها. البته این موضوع در صورتی است که مردم به هنگام مبادله این نوع رسید یا اسکناس‌ها، از تضمین پرداخت براساس طلا و نقره یا سایر انواع کالاها در مقابل این رسیدها غافل نباشند. رسیدهای پول تمام‌عیار از جانب صرافی‌ها، بانک‌ها و در مواردی دولت‌ها منتشر می‌شد و معمولاً ارزش آن معادل ارزش فلزی بود که این رسیدها حاکی از آن بودند. البته به تدریج میزان انتشار رسیدها از میزان فلزی که ناشران نگهداری می‌کردند، فزونی گرفت. اسکناس‌هایی با صددرصد تعهد بازپرداخت نیز، توسط دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی منتشر می‌شد. در این حالت نیز ابتدا ارزش اسکناس منتشره به چندین برابر ارزش فلز پشتوانه رسید. البته دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی در این شیوه صددرصد تعهد بازپرداخت خود را به صورت فلزهای طلا و نقره حفظ کرده بودند. انتشار این نوع رسیدها یا اسکناس‌ها، در کاهش بسیاری از هزینه‌ها، مانند هزینه ضرب سکه، نگهداری و انبارداری، حمل‌ونقل و غیره مؤثر بود. پول‌های تمام‌عیار (اعم از نقد و بدهی) در چارچوب سیستم‌های پولی یک فلزی، دوفلزی و متوازی رایج گشته و عمل کرده‌اند. البته در اغلب مواقع هم پول تمام‌عیار نقد مانند سکه‌های طلا و نقره و هم پول تمام‌عیار بدهی، مانند رسید پول تمام‌عیار یا اسکناس با صددرصد تعهد پرداخت همزمان در جریان بوده‌اند. پول‌های تمام‌عیار در سیستم‌های حاکم، در اواسط قرن بیستم عبارت بودند از سکه‌های فلزی استاندارد طلا، یا استاندارد نقره و یا هر دو. لازم نیست سکه تمام‌عیار، صرفا از طرف دولت به جریان گذاشته شود، این عمل را با تنظیم مقرراتی پیرامون درصد خلوص و وزن سکه‌ها می‌توان به عهده مؤسسات خصوصی گذاشت؛ ولی دولت‌ها غالبا این امر را در انحصار خود داشتند.
- پول اعتباری نقد
منظور از پول اعتباری نقد، هر نوع پولی است که ارزش آن به عنوان پول بیش از ارزش آن به عنوان کالا باشد، یا اینکه هیچ‌گونه تعهد بازپرداختی از جانب ناشر این پول به صورت طلا و نقره و سایر کالاها صورت نگرفته باشد و یا اگر چنین تعهدی وجود داشته باشد مردم از آن غافل شده باشند. این نوع پول، باارزشی بیش از ارزش ماده اولیه‌ای که از آن ساخته شده است، به جریان می‌افتد. در برخی موارد ارزش بازاری ماده‌ای که پول از آن ساخته شده است بسیار ناچیز است، و باارزش رایج پول قابل‌مقایسه نیست، مانند بسیاری از پول‌های کاغذی که امروزه در اقتصاد، پول رسمی به حساب می‌آیند. در مورد پول‌های مسکوک، مانند سکه‌های نیکل و غیره هم اگرچه ممکن است ارزش بازاری ماده اولیه آنها زیاد باشد، ولی باز کمتر از ارزش آنها به عنوان پول است. اکنون این پرسش مطرح است که چگونه پول می‌تواند ارزش یا قدرت خریدی، بیش از ارزش ماده اولیه‌ای که از آن ساخته شده است به دست آورد و آن ارزش را حفظ کند؟ در پاسخ به این پرسش، می‌توان چنین گفت که ارزش اضافی‌ای که در پول اعتباری وجود دارد. از مقبولیت عامه آن به عنوان پول و اعتبار مقام نشر دهنده آن نشأت گرفته است و تا زمانی که مقبولیت عامه و اعتبار ناشر باقی است، ارزش پول اعتباری نیز محفوظ است.
- پول اعتباری بدهی
پول اعتباری بدهی، از آن رو اعتباری است که ارزش آن به عنوان پول، بیش از ارزش ماده اولیه آن در مصارف غیر پولی است و چون بدهی است، به صورت یک تعهد و اعتبار در میان مردم گردش می‌کند و ناشر تعهد بازپرداخت این نوع پول را به گردن گرفته است و مردم نیز از این تعهد غافل نیستند. البته این عمل به کمک رسید این نوع پول، مانند انواع چک‌های تضمینی یا بانکی یا معمولی یا انواع سندهای سپرده بانکی با تعهد صددرصد بازپرداخت، براساس پول اعتباری نقد که به صورت اسکناس و سکه رایج کشور است، انجام می‌شود. سپرده‌های جاری بانک‌ها یک نوع پول اعتباری بدهی است.
