ابزار مشتقه از ابزارهایی مالی هستند که، عمدتاً مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن‌ها منبعث از ارزش دارائی دیگری است. دارائی‌هایی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد، عبارتند از: انواع سهام، ابزارهای بهره‌ای و متأثر از نوسانات نرخ بهره، ابزارهای بازار مبادلات ارزی، انواع کالا، اعتبارات مشخص و خاص و وام‌های کوچک و کلان. پیش از آنکه به توضیح دقیق‌تر این ابزارها بپردازیم، مروری بر فلسفه تشکیل این ابزارها خواهیم داشت، لازم به ذکر است با توجه به اینکه به‌کارگیری این ابزارها در ایران نسبت به کشورهای خارجی جدیدتر می‌باشد، در مقالات بعدی و پس از توضیح مفاهیم اصلی به صورت دقیق به جایگاه این ابزارها در بازار مالی داخل کشور پرداخته خواهدشد.
فلسفه ابزار مشتقه
هدف از سرمایه‌گذاری آن است که جامعه با تخصیص بهینه منابع و امکانات به رفاه و آسایش بیشتری دست یابد. صاحبان شرکت‌ها، کارآفرینان و دولت‌ها برای تولید کالاها و خدمات به منابع مالی نیاز دارند تا بتوانند پروژه‌های سرمایه‌گذاری را اجرا نموده و با احداث کارخانجات و توسعه محصولات جدید به نیازهای رو به رشد جامعه پاسخ دهند. منابع مالی که در اختیار این افراد قرار دارد، به تنهایی کفاف مخارج طرح‌های سرمایه‌گذاری را نمی‌دهد، بلکه نیاز است تا سایر افراد جامعه نیز از طریق پس‌اندازهای خود مشارکت نمایند .درواقع باید راهی پیدا کرد تا بتوان منابع مازاد را به جاهایی که کمبود منابع وجود دارد، هدایت کرد. برای این منظور باید بسترهای مختلفی فراهم شود. ازجمله مهم‌ترین آن‌ها ایجاد بازارها و نهادهای مالی است که به عنوان یک واسطه میان وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان عمل می‌نمایند و با کارکردهای مختلفی که به لحاظ تسهیل انتقال وجوه و نقدشوندگی از خود بروز می‌دهند، فرایند تشکیل سرمایه را میسر می‌سازند. در کنار موارد اخیر لازم است تا نحوه استقراض دولت و شرکت‌ها از عموم مردم و مشارکت آن‌ها در منافع آتی طرح‌های سرمایه‌گذاری نظام‌مند شود. ابزارهای مالی این مهم را انجام می‌دهند. ابزارهای مالی بیان‌کننده نوعی ادعا نسبت به منافع آتی یک دارایی است که برای دارنده آن عواید مشخصی را در آینده به ارمغان می‌آورد. سهام و اوراق قرضه در زمره ساده‌ترین اشکال دارایی‌های مالی است که استفاده از آن‌ها برای انتقال مالکیت وجوه میان قرض‌دهندگان و قرض‌گیرندگان بسیار متداول است. در شرایطی ساده که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای مالی قابل معامله می‌باشند، تنها ریسک موجود به تغییرات ارزش بازار و احتمال نکول وام‌گیرندگان محدود می‌شود. در محیط ساده اخیر، مدیریت ریسک تنها به معاملات سهام و اوراق قرضه محدود می‌شود. برای مثال، مدیر یک پرتفوی ممکن است سبدی متشکل از سهام ریسکی و اوراق قرضه بدون ریسک در اختیار داشته باشد و وزن هر یک از این دو نوع دارایی را برحسب ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران تنظیم نماید. چنانچه مدیر پرتفوی بخواهد ریسک را کاهش دهد، تنها معاملات ممکن در این راستا کاهش وزن دارایی ریسکی یعنی فروش سهام موجود در پرتفوی و افزودن اوراق قرضه بدون ریسک است.
اما واقعیت آن است که ما در دنیای پیچیده‌ای زندگی میکنیم که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای در دسترس سرمایه‌گذاران نیستند. سرمایه‌گذاران می‌توانند به مدد ابزارهای خلق‌شده توسط مهندسی مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش‌های متنوعی تنظیم نمایند. یکی از استراتژی‌های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک استفاده از ابزار مشتقه است. درواقع، بازارهای مالی از طریق قراردادهایی موسوم به “مشتقه” راه خود را برای ارائه بیمه در مقابل زیان‌های مالی هموارساخته است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسک در بازارهای مالی قلمداد می‌شوند.
مواجهه با انواع ریسک
هنگام انجام هر کسب و کاری، تصمیمات باوجود ریسک اتخاذ می‌شوند، می‌توان گفت تصمیم‌گیرندگان با دو نوع ریسک کلی مواجه هستند:
- برخی ریسک‌ها به ماهیت بنیادین کسب‌وکار مربوط می‌شود و به اموری مانند عدم اطمینان نسبت به فروش‌های آتی و یا هزینه مواد اولیه می‌پردازد. این نوع از ریسک به ریسک تجاری معروف است.
- دسته دیگری از ریسک‌ها به عدم اطمینان در مورد نرخ بهره، نرخ ارز، قیمت سهام و قیمت کالاها و مواردی نظیر این‌ها مربوط می‌شود. عدم اطمینان ناشی از نوسانات زیاد نرخ‌های بهره می‌تواند تأثیر بسیار نامطلوبی بر توان یک شرکت در اخذ تسهیلات مالی با هزینه مناسب به منظور عرضه خدمات و محصولات داشته باشد، عملکرد فروش شرکت‌هایی که در بازارهای خارجی فعالیت می‌کنند تا اندازه زیادی تحت تأثیر نرخ برابری پول آن‌ها در برابر ارزهای خارجی قرار دارد. همچنین سودآوری شرکت‌هایی که مواد اولیه خود را از خارج کشور وارد می‌کنند نیز به صورت مشابهی تحت تأثیر این مسئله قرار دارد.
هرچند بازارهای مالی با ریسک عجین شده‌است، اما همین بازارها ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتقه را برای مواجهه با ریسک در اختیار فعالان بازارهای مالی قرار می‌دهند.
کشف قیمت در بازار مشتقه
بازار قراردادهای آتی اطلاعات بسیار مفید و ارزشمندی را در ارتباط باقیمت دارایی پایه این قراردادها ارائه می‌کند. بازار قراردادهای آتی ابزار اصلی تعیین قیمت نقد یک‌قلم دارایی محسوب می‌شود. ممکن است این مسئله غیرعادی به نظر برسد، زیرا معمولاً دارایی‌های پایه قراردادهای آتی از بازار نقد بزرگ و وسیعی برخوردارند و چنین به نظر می‌رسد که نیازی به کمک گرفتن از بازار آتی برای تعیین قیمت نقد آن‌ها نباشد. (طلا، نفت، و سایر کالاها در مکان‌های گوناگون و زمان‌های متفاوت معامله می‌شوند). درون هر طبقه از دارایی‌ها، انواع دارایی‌ها باکیفیت‌های مختلف وجود دارد. بنابراین معیارهای متعددی برای قیمت «نقد» یک دارایی وجود دارد. بازار قراردادهای آتی این اطلاعات را گردآوری می‌کند و آن را به یک اجماع همگانی تبدیل می‌کند که منعکس‌کننده‌ی قیمت نقد آن دارایی خاص مربوط به قرارداد آتی موردنظر است. دارایی پایه قراردادهای مشتقه در مناطق مختلف دنیا در حال معامله است و در آن مناطق قیمت‌های نقدی متفاوتی دارد. در بازار قراردادهای آتی، می‌توان قیمت‌های آتی نزدیک‌ترین سررسید را به عنوان معیاری برای مقایسه باقیمت‌های نقدی دارایی پایه در نظر گرفت. قیمت قرارداد و پیمان آتی، همچنین اطلاعاتی در مورد آنچه مردم از قیمت‌های نقد و آتی انتظار دارند در اختیار ما قرار می‌دهد. قیمت‌های نقد نیز همین اطلاعات را در خود دارد اما ممکن است استخراج این اطلاعات از بازار نقد سخت‌تر از بازار قراردادهای آتی باشد. درواقع، قیمت آتی منعکس‌کننده قیمتی است که یک مشارکت‌کننده در بازار می‌تواند امروز قیمت را برای خود تثبیت کند و با عدم اطمینان قیمت نقد در آینده مواجه نشود. قیمتی که قراردادهای آتی در آن معامله می‌شوند در حقیقت بهایی است که طرفین معامله برای کاهش یا انتقال ریسک نوسان قیمت‌ها در آینده می‌پردازند.
بنابراین بازارهای آتی “کشف قیمت” را ممکن می‌سازند. کارکرد قراردادهای اختیار معامله تااندازه‌ای تفاوت دارد. این ابزار به شکل دیگری به پوشش ریسک کمک می‌کند. دارنده اختیار معامله در هنگامی‌که قیمت در جهت مطلوب وی حرکت می‌کند منتفع شده و در غیر اینصورت بازیان محدودی مواجه می‌شود. این ابزار بیش از آنکه کشف قیمت‌ها را نشان دهد، نوسانات قیمت را منعکس می‌نماید. بازارهای اختیار معامله پیش‌بینی قیمت‌های نقد در آینده را به صورت مستقیم در اختیار ما قرار نمی‌دهند. اما آن‌ها اطلاعات ارزشمندی در مورد نوسانات و درنتیجه درباره‌ی ریسک دارایی پایه در بازار نقدی در اختیار ما قرار می‌دهند. لذا نوسان قیمت‌ها از عوامل مهم تأثیرگذار در قیمت‌گذاری این ابزار به شمار می‌رود.
انواع ابزار مشتقه مبتنی بر دارایی پایه
قراردادهای مشتقه عبارت است از توافقی میان دو طرف که هر یک می‌پذیرد برای دیگری کاری را در زمان مشخصی در آینده به انجام رساند. ابزار مشتقه ابزارهای مالی هستند که بخش عمده ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه، نرخ مرجع و یا شاخص “مشتق” می‌شود. همان‌طور که از تعریف فوق برمی‌آید، عملکرد ابزار مشتقه تحت تأثیر عملکرد دارایی پایه قرار دارد.
ابزار مشتقه ممکن است بر اساس دارایی‌های واقعی و یا دارایی‌های مالی باشند:
- دارایی‌های واقعی، دارایی‌های ملموس و فیزیکی است و کالاهایی از قبیل محصولات کشاورزی، فلزات و منابع انرژی را شامل می‌شود.
- دارایی‌های مالی مواردی از قبیل سهام، اوراق قرضه، وام و ارز را شامل می‌شود.
اوراق بهادار ابزار مالی قابل معامله است و نشانگر نوعی ادعا در خصوص گروهی از دارایی‌هاست. تمامی ابزار مشتقه بر پایه عملکرد تصادفی جزء دیگری قرار دارند. به همین دلیل است که کلمه‌ی مشتقه، استفاده می‌شود، ارزش ابزار مشتقه از عملکرد چیز دیگری مشتق می‌شود. از آن چیز دیگر، اغلب با عبارت “دارایی پایه” یاد می‌شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، ارز، یا کالا باشد که همه‌ی این‌ها دارایی هستند اما دارایی پایه، می‌تواند یک عنصر تصادفی نیز باشد، مثل آب‌وهوا که دارایی محسوب نمی‌شود. حتی دارایی پایه، ممکن است یک ابزار مشتقه دیگر مثل قراردادهای آتی یا اختیار معامله باشد.
ابزار مشتقه کالایی و مالی
لذا با توجه به این توضیحات، ابزارهای مشتقه را می‌توان برحسب نوع دارایی پایه موضوع قرارداد به دو گروه کلی ابزارهای مشتقه “کالایی” و ابزارهای مشتقه “مالی” تقسیم‌بندی نمود:
- در ابزارهای مشتقه کالایی، دارایی پایه موضوع قرارداد یک کالا و یا شاخصی است که برحسب کالا تعریف می‌شود. برای مثال، پیمان‌های آتی نفت خام به تعیین قیمت، میزان و تاریخ تحویل آتی نفت خام باکیفیتی مشخص که در شرایط قرارداد ذکرشده، می‌پردازد.
- در ابزارهای مشتقه مالی، دارایی پایه شامل ابزارهای مالی، نرخ بهره، نرخ ارز و یا شاخص‌های مالی است. سهام شرکت‌ها، اوراق قرضه، نرخ ارز، نرخ بهره و یا شاخص‌های بازار سهام تنها برخی از دارایی‌های پایه در مشتقه‌های مالی هستند.
برخی از ابزار مشتقه ، بیش از یک دارایی پایه‌دارند. برای مثال، ارزش یک مشتقه مالی ممکن است بر اساس تفاوت میان نرخ بهره دو کشور مختلف یعنی برحسب دو نرخ مرجع متفاوت تعیین شود. ابزارهای مشتقه دارای عمرمحدود و معین هستند. به عبارت دیگر، آن‌ها در یک تاریخ مشخص منعقد و در یک‌زمان معین نیز خاتمه می‌یابند. ابزارهای مشتقه، توافق میان دو طرف معامله (فروشنده و خریدار) محسوب می‌شود که به موجب آن هر یک از طرفین، کاری برای طرف مقابل انجام می‌دهد. این قراردادها دارای قیمت هستند. خریدار سعی می‌کند که تا حد ممکن آن را ارزان‌تر بخرد و از طرف دیگر، فروشنده سعی می‌کند تا جایی که می‌تواند آن را گران‌تر بفروشد.
بازارهای مشتقه
قراردادهای مشتقه در دو بازار مختلف ایجاد و مورد معامله قرار می‌گیرند، بازار بورس و بازار خارج از بورس:
- بورس، بازار سازمان‌یافته‌ای است که ازنظر فیزیکی مکان معینی داشته و عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت، در این بازار است. قراردادها در بورس به شکل استاندارد و دارای قوانین منظم است و قیمت‌های مربوطه برای تمام کسانی که وارد بازار می‌شوند یکسان است. قراردادهای بورسی دارای شرایط و ویژگی‌های یکسان می‌باشند و در بورس‌های مربوط به اختیار معامله و یا بورس‌های مربوط به قراردادهای آتی معامله می‌شوند.
- در کنار بازارهای سازمان‌یافته بورس، مجموعه‌ای از بازارها وجود دارند که برخلاف بورس‌ها که ازنظر فیزیکی مکان معین دارند، به صورت شبکه‌ای مبنی بر ارتباطات تلفنی و رایانه‌ای هستند. معمولاً مکالمات تلفنی در فرابورس‌ها ضبط‌شده و در دعاوی حقوقی با موارد اختلاف برانگیز بین معامله‌کنندگان، مورد استناد قرار می‌گیرند.
مهم‌ترین مزیت فرابورس نسبت به بورس، عرضه تسهیلات بیشتر در بازار معاملات است زیرا شرایط قرارداد را بورس تعیین نمی‌کند و معامله‌گران به راحتی می‌توانند در گفتگوی مستقیم با یکدیگر، در رفع نیازهای خود به راه‌حل‌های بهینه برسند. تنها مسئله‌ای که به صورت جدی در فرابورس‌ها مطرح است، ریسک اعتباری طرفین معامله است یعنی این احتمال وجود دارد که طرفین به تعهدات خود عمل نکنند. درنتیجه قراردادهای خارج از بورس (OTC)، معاملاتی هستند که توسط دو نفر در هر جای دیگری غیر از بورس ایجاد می‌شود. این قراردادها به صورت خصوصی بین دو طرف انجام می‌شود و هیچ‌گونه واسطه‌ای در این بین وجود ندارد.
بازیگران بازار مشتقه
دو گروه اصلی در بازارهای مشتقه حضور دارند:
- دسته اول کسانی هستند که به دنبال مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری‌هایشان هستند. این گروه تلاش دارند تا با شناسایی میزان ریسک واقعی، آن را به سطح موردنظر خود برسانند. فرایند مذکور معمولاً سرمایه‌گذاران را در جهت کاهش ریسک و حتی در برخی موارد از بین بردن کامل ریسک یاری می‌دهد، مورد اخیر که به از بین رفتن کامل ریسک می‌انجامد به مصون‌سازی یا پوشش ریسک موسوم است.
- دسته دوم مشارکت‌کنندگان در بازارهای مشتقه سفته‌بازان هستند. این گروه برخلاف گروه اول، به استقبال ریسک می‌روند و تلاش دارند تا با پیش‌بینی جهت آتی قیمت‌ها سود ببرند.
البته در معاملات مشتقه لزوماً این‌طور نیست که یک‌طرف معامله قصد مصون‌سازی و طرف دیگر قصد سفته‌بازی داشته باشد. در بسیاری موارد دو طرف معامله بدنبال مصون‌سازی موقعیت خود هستند، منتها قصد و دیدگاه آن‌ها متفاوت است. برای نمونه حالتی را در نظر بگرید که یک معدن‌کار طلا قصد فروش طلای استخراج‌شده خود را در دو ماه آینده دارد، وی نگران کاهش قیمت‌های آتی طلا است. لذا با ورود به پیمان آتی طلا، صرف‌نظر از تغییرات قیمت طلا در دو ماه آینده، قادر خواهد بود آن را در قیمت ثابتی که امروز در قرارداد توافق می‌کند به فروش رساند. از سوی دیگر، خریدار پیمان آتی، جواهرسازی است که برای ساختن سفارش‌های خود در دو ماه آینده به طلا نیاز دارد و نگران افزایش قیمت آن می‌باشد. لذا وی با خرید پیمان آتی طلا، ریسک افزایش قیمت طلا را خنثی می‌کند. همان‌طور که در مثال اخیر ملاحظه شد، هر دو طرف معامله به قصد مصون‌سازی وارد معامله آتی طلا شده‌اند. از آنجا که نوسانات احتمالی قیمت در آینده براثر تغییرات در میزان عرضه و تقاضا می‌تواند خسارات سنگینی را به تولیدکنندگان وارد سازد لذا فروش تضمینی محصولات به قیمت مشخص در آینده معلوم دغدغه اصلی تولیدکنندگان است. نوسانات احتمالی قیمت در آینده همچنین می‌تواند بسیاری از مصرف‌کنندگان مواد اولیه را با مشکلات جدی مواجه کند. بنابراین لازمه ایجاد یک بازار کارا و شفاف با حجم معاملاتی بالا، وجود انواع ابزارهای مختلف برای پاسخ به نیازها است. در این میان بازار ابزار مشتقه بهترین مکانی است که تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان می‌توانند نیازهای خود را به بهترین قیمت و در کمترین زمان ممکن برطرف کنند. با استفاده از ابزار مشتقه شرکت‌ها و افراد می‌توانند هرگونه ریسک نامطلوب را با پرداخت بهای آن به سایرین منتقل نمایند. کسانی که طرف مقابل معاملات مشتقه قرار می‌گیرند با ریسک‌هایی در جهت عکس مواجه هستند و یا تمایل به قبول ریسک دارند. همچنین ابزار مشتقه به سبب ویژگی‌های منحصر بفردی که به لحاظ ریسک و بازده دارند به صورت گسترده توسط سفته‌بازان مورداستفاده قرار می‌گیرند. حال که مفاهیم کلی ابزار مشتقه توضیح داده شد، در پایان نگاه مختصری بر تاریخچه بازارهای مشتقه خواهیم داشت:
تاریخچه
بازارهای مشتقه دارای تاریخچه طولانی و جالب‌توجهی هستند. بررسی تاریخچه این بازارها ما را قادر می‌سازد تا درک بهتری از ساختار بازارهای امروزی داشته باشیم. براین اساس شاید بتوان ویژگی‌های اصلی قراردادهای مشتقه را در تاریخ بشری یافت. سابقه “توافق” برای انجام معاملات تجاری و نیز وجود توافق به منظور بدست آوردن اختیار انجام معاملات تجاری در آینده، به صدها سال قبل بازمی‌گردد. جالب است بدانید همانند قراردادهای تجاری ساده، قراردادهایی که حتی انجام قراردادهای تجاری را در سررسید معین فراهم می‌آورند تاریخچه‌ای صدها ساله دارد. در قرون‌وسطی هم استفاده از قراردادهایی برای تحویل دارایی‌ها در آینده باقیمت ثابتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین میشد بسیار رایج بوده‌است. اولین نشانه‌های ظهور بازار قراردادهای آتی درصدها سال پیش در ژاپن دیده شد. با این همه ریشه شکل‌گیری بازارهای مالی را عمدتاً به سال ۱۸۴۸ میلادی نسبت می‌دهند که بورس شیکاگو به عنوان نخستین بازار نظام‌مند آتی پی‌ریزی شد. در اصل، این بازار برای معاملات غلات تشکیل‌شده بود و بر اساس آن کشاورزان با پیش‌شرط‌های قیمتی و زمانی، فروش محصولات خود را برای آینده تثبیت می‌کردند. در همان دوران، ایده اجرای قراردادهای اختیار معامله سفارشی توسط یک متخصص مالی معروف به نام راسل سیج ارائه شد. رشد قراردادهای آتی در قرن بیستم میلادی شتاب گرفت. در گام‌های بعدی هیات معاملات شیکاگو، بورس کالای شیکاگو و در ادامه بورس کالای نیویورک و همچنین بورس اختیار معامله شیکاگو به تأثیرگذارترین عوامل در بازارهای مشتقه دنیا تبدیل شدند. این بورس‌ها اقدام به ایجاد و بازاریابی موقت تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه به صورت ابتکاری نمودند. اگرچه در سده‌ی اول از ابتدای فعالیت معاملات آتی، این قراردادها بر روی محصولات کشاورزی اجرا میشد، اما در دهه ۱۹۷۰ بازارهای مالی شاهد معرفی معاملات مشتقه بر روی ابزارهای مالی از قبیل اوراق قرضه، ارز و شاخص سهام بود. هرچند امروزه هنوز هم معاملات مشتقه بر روی کالاها بخصوص کالاهایی چون نفت و فلزات گران‌بها از بازار فعالی برخوردار است؛ لیکن تمرکز اصلی معاملات بر مشتقات مالی قرار دارد.
دانستن این نکته شاید جالب باشد که مشتقات استاندارد که در بورس‌های دنیا پذیرفته‌شده‌اند؛ حجم کوچکی از کل معاملات مشتقه را در بر‌می‌گیرد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد سابقه استفاده از قراردادهای اختیار معامله سفارشی به قرن نوزدهم بازمی‌گردد اما تا اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی این قراردادها تنها به عنوان محصولی در بازار خرده‌فروشی مطرح بود. با معرفی اختیار معامله استاندارد در سال ۱۹۷۳، معاملات اختیار معامله سفارشی به شدت با رکود مواجه شد. این در حالی بود که در آن زمان عامل دیگری در بازارهای مالی به شدت خودنمایی می‌کرد که موجبات رشد دوباره بازار مشتقه‌های مالی را فراهم آورد. در ابتدای دهه ۱۹۷۰ بازار ارز خارجی شناور شد و به نرخ ارز اجازه داده شد تا به صورت کاملاً آزادانه نوسان قیمت داشته باشد. آزادسازی نرخ ارز منجر به شکل‌گیری بازار قراردادهای آتی، اختیار معامله و پیمان‌های آتی نرخ ارز گردید. بازار پیمان‌های آتی ارز بعدها بانام ” بازار بین‌بانکی” شناخته شد که با حضور بازیگران اصلی آن یعنی بانک‌های بین‌المللی رشد سریعی را تجربه نمود. در دهه ۱۹۸۰ بانک‌ها با تکیه‌بر مقررات زدایی فعالیت‌هایشان، به این نکته پی بردند که با ایجاد مشتقات جدید و فروش آن به شرکت‌ها می‌توان ریسک‌های خاص هر بنگاه اقتصادی را با محصولاتی که مختص آن طراحی‌شده مدیریت کرد. بر این اساس بسیاری از بانک‌ها بر آن شدند تا باهدف کمک به شرکت‌هایی که قصد مدیریت ریسک دارند، بازار ابزار مشتقه را پی‌ریزی کنند. در این مسیر بانک‌ها نیز برای گریز از ریسک‌های ناخواسته موجود، بوسیله منابع و شبکه‌های ارتباطی بین‌المللی که در اختیاردارند به انتقال این ریسک‌ها به دیگران پرداختند و برای این منظور غالباً از بازار قراردادهای آتی کمک گرفتند.
بدین ترتیب، بانک‌ها توانستند ضمن انتقال ریسک به دیگران، از تفاوت ثبت خریدوفروش قراردادهای مشتقه به سود مناسبی دست یابند، همانند بانک‌ها، شرکت‌های تأمین سرمایه از بازیگران اصلی این بازارها هستند. بانک‌های تجاری و شرکت‌های تأمین سرمایه که در ایجاد بازارهای مشتقه نقش‌آفرینی می‌کنند تحت عنوان معامله‌گران بازار مشتقه شناخته می‌شوند. در حال حاضر، خریدوفروش ابزار مشتقه توسط این نهادها از فعالیت‌های مرسوم آن‌ها در بازارهای مالی به‌شمار می‌رود. بورس‌های مشتقه تا به امروز تغییرات زیادی را به خود دیده است که اغلب آن‌ها درنتیجه رشد رقابت در بازارهای خارج از بورس بوده است. تعدادی از این بورس‌ها تاکنون با یکدیگر ادغام و بسیاری دیگر که درگذشته شاید زیان‌ده بوده‌اند اکنون به سوددهی رسیده‌اند. در این میان تعدادی از بورس‌ها تلاش کرده‌اند تا آن دسته از قراردادهای مشتقه را که قبلاً به صورت سفارشی و خارج از بورس انجام میشد؛ به صورت استاندارد درآورند. همچنین بورس‌های مذکور تلاش زیادی در جهت کاهش سطح ضوابط و مقررات حاکم بر خود مصروف داشته‌اند. تعدادی از آن‌ها در مسیر توسعه، نحوه انجام معاملات را از حالت حضوری به حالت غیرحضوری و الکترونیکی تغییر داده‌اند. این روش بدلیل اینکه بر پایه شبکه جهانی اینترنت انجام‌پذیر است به نام معاملات الکترونیکی شناخته می‌شود. آنچه مسلم است آن است که آینده متعلق به معاملات الکترونیکی خواهد بود.
انواع ابزار مشتقه
چهار دسته اصلی ابزارهای مشتقه مالی را می‌توان به شرح زیر دانست، در مقالات بعدی به هریک از آن‌ها به صورت مجزا پرداخته خواهد شد.
- قردادهای آتی
- قراردادهای اختیار معامله (آپشن)
- قرادادهای فوروارد
- قردادهای سوآپ
در حال حاضر قراردادها و اختیار معامله‌های قابل معامله در بازار ایران، در سایت بورس کالا، قابل‌مشاهده است، در این سایت پس از باز کردن بخش بازارها و سپس بخش ابزار مشتقه، این دو نوع ابزار به شرح تصویر قابل‌مشاهده هستند:
برای مثال در بخش قراردادهای آتی، می‌توان از قرارداد آتی سکه، پسته، زعفران نگین و زعفران رشته‌ای نام برد. قرارداد آتی (که در مطالب بعدی به طور مفصل معرفی خواهد شد) قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند. برای مثال در قرارداد آتی سکه شما سکه خریدوفروش نمی‌کنید، بلکه یک قرارداد را که شامل ۱۰ عدد سکه می‌باشد معامله می‌کنید. در این قرارداد، دارایی پایه، اندازه، دوره معاملات، تاریخ تحویل، وجه تضمین اولیه، حداقل وجه تضمین، حداکثر حجم هر سفارش و… مشخص می‌گردد. از مزایای سرمایه‌گذاری در بازار آتی سکه می‌توان به پایین بودن هزینه معاملات و معافیت مالیاتی، شفافیت قیمت، استاندارد بودن و تضمین معاملات و تسویه‌حساب به‌موقع اشاره کرد. اما شاید بتوان مهم‌ترین شاخصه این سرمایه‌گذاری را امکان ورود با سرمایه کم به بازار آتی سکه دانست که درواقع همان اهرم مالی می‌باشد. درواقع در این نوع معاملات، مشتری با واریز مبلغی به عنوان ضمانت نزد بورس کالا می‌تواند اقدام به خرید و یا فروش ۱۰ سکه نماید، در صورت پیش‌بینی درست قیمت سکه، سود مشتری به حسابش واریز و در صورت زیان از مبلغ ضمانت مشتری برداشت و به حساب طرف مقابل واریز می‌گردد. به طور مثال خرید ١٠ قرارداد آتی سکه تحویل دی ۹۸ به معنای آن است که فروشنده قرارداد موظف است در دی‌ماه، به تعداد یک قرارداد که هر قرارداد شامل ده سکه است، سکه تحویل خریدار نماید. این قراردادها قبل از سررسید بارها خریدوفروش می‌شوند، و از محل تفاوت قیمت‌ها سود عاید خریداران و فروشندگان می‌شود.
بازار آتی یک بازار دوطرفه است، یعنی بسته به پیش‌بینی از قیمت‌ها می‌توان موقعیت‌های متناسب با آن را اتخاذ کرد، بدین معنی که وقتی قیمت افزایش می‌یابد افراد در قیمت پایین خرید خود را انجام داده و در قیمت بالاتر آن را به فروش می‌رسانند. از طرفی پیش‌بینی می‌کنند که قیمت‌ها کاهش خواهد یافت، در قیمت بالاتر اقدام به پیش‌فروش سکه کرده و پس از کاهش قیمت‌ها اقدام به خرید همان تعداد سکه می‌کنند و از اختلاف بین فروش و خرید منفعت کسب می‌کنند، حال آن که در خرید نقدی سکه تنها حالت ممکن خرید در قیمت‌های پایین است و زمان ریزش قیمت‌ها جز راه‌حل فروش و جلوگیری از ضرر بیشتر اقدام جایگزینی ندارند. در مطالب بعدی، به طور دقیق‌تر و جزئی‌تر به معاملات ابزارهای مشتقه در بازار ایران پرداخته خواهد شد.
