بازار بورس کالا
بازار سرمایه به چهار دسته بازار بورس، فرابورس، کالا و انرژی تقسیم بندی می شود. بورس کالا مانند بورس، فرابورس و بورس انرژی، متشکل و سازمان یافته است و در آن کالاهای معینی مورد معامله قرار می گیرند. بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱ آذر ۱۳۸۴، مجلس شورای اسلامی) و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. در این بازار تعداد زیادی عرضه کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می کنند. به طور کلی، شرکت کنندگان در بورس کالا به دسته های زیر تقسیم می شوند.
تولیدکنندگان و بازرگانان مواد اولیه
تولیدکنندگان می توانند با استفاده از ابزارهای داد و ستد در بورس، در برابر نوسانات قیمت ایمن شوند. بازرگانان نیز می توانند با همین روش با اطمینان خاطر بیشتری از قیمت های آتی برای صادرات و واردات محصولات موردنظرشان تصمیم گیری نمایند.
مصرف کنندگان
برای این گروه، بورس کالا مکان مطمئنی برای خرید مواد اولیه، دریافت اطلاعات موثق در مورد روند قیمت ها و درنتیجه تضمین سود شرکت است.
مهم ترین اهداف بورس کالا
- ایجاد بازاری منسجم و قانونمند برای تسهیل داد و ستد نقدی و آتی کالا
- سامان دهی بازار کالاهای خاص نظیر محصولات فلزی کشاورزی، انرژی و پتروشیمی
- کشف قیمت کالاها به شکل رقابتی
- حذف واسطه گری در معاملات و خریدوفروش مستقیم بین فروشنده و خریدار.
- کاهش نوسانات مخل بازار و امکان انتقال ریسک.
- امکان انجام معاملات نقدی و آتی کالا با استفاده از ابزارهای مناسب.
زمینه های فعالیت بورس کالا
- محصولات صنعتی و معدنی (کانی های فلزی)
- محصولات شیمیایی و پتروشیمی
- محصولات کشاورزی
- معاملات مشتقه
- کالاهای بازار فرعی
محصولات صنعتی و معدنی در چند گروه اصلی زیر طبقه بندی می شوند:
- گروه فولاد
- گروه مس
- گروه آلومینیوم
- گروه روی
- گروه سرب
- فلزات گران بها
- گروه صنعتی و معدنی
«هرکدام از این طبقات شامل چندین زیرگروه هستند و درمجموع، کالاهای پذیرش شده در این بخش، شامل ۲۴ زیرگروه اصلی و ۱۵۱ زیرگروه فرعی است». محصولات گروه شیمیایی و پتروشیمی در دو گروه اصلی زیر طبقه بندی می شوند:
- گروه فراورده های نفتی
- گروه پتروشیمی
«هرکدام از این طبقات شامل چندین زیرگروه هستند و درمجموع، کالاهای پذیرش شده در این بخش، شامل ۹ زیرگروه اصلی و ۵۷ زیرگروه فرعی است». بخش کشاورزی شامل یک بخش و ۲۱ زیرگروه و ۷۶ زیرگروه فرعی است. در گروه مشتقه نیز معاملات زعفران، سکه بهار آزادی، زیره سبز و پسته صورت می گیرد. گفتنی است اوراق سلف موازی استاندارد شرکت های مختلف نیز در این بخش مورد معامله قرار می گیرند. در بخش کالاهای فرعی شامل ۹ شاخه اصلی زیر هستیم:
- کشاورزی
- صنعتی
- اموال غیر منقول
- ضایعات و مستعمل
- فلزی
- شیمیایی
- معدنی
- پلیمر
«هرکدام از این طبقات شامل چندین زیرگروه هستند و درمجموع، کالاهای پذیرش شده در این بخش، شامل ۸ زیرگروه اصلی و ۵۶ زیرگروه فرعی است».
انواع قراردادها در بورس کالای ایران
داد و ستدهای بورس کالا در قالب قراردادهای استانداردی صورت می گیرد:
- قرارداد نقدی: در این نوع قرارداد، پرداخت بها و تحویل کالا در زمان معامله انجام می شود.
- قرارداد سلف: قراردادی است که بر اساس آن، بهای آن هنگام معامله و تحویل کالا در زمان معینی در آینده صورت می گیرد.
- قرارداد نسیه: در این قرارداد، کالا در هنگام معامله تحویل داده می شود ولی بهای آن در سررسید پرداخت می شود.
- قرارداد آتی: قراردادی است که در آن، فروشنده متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الآن تعیین می کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند. اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین را به هر یک از طرفین پرداخت کند. درنهایت در سررسید بهای کالا تسویه می شود.
- قرارداد سلف استاندارد: قراردادی است که بر اساس آن عرضه کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می رساند تا در دوره تحویل به خریدار تسلیم نماید. خریدار می تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد موضوع مواد ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد، به فروش رساند. قرارداد مذکور نیز در این دستورالعمل به اختصار قرارداد سلف استاندارد نامیده می شود.
- قرارداد اختیار معامله: قرارداد اختیار معامله قراردادی است که در آن یک طرف، اختیار (حق) خرید و یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریداری می کند. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می شود. در هرکدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله می شوند.
- صندوق های کالایی: صندوق کالایی قابل معامله (ETC) یکی از ابزارهای مالی نوین است که به سرمایه گذاران این امکان را می دهد که به جای خرید و نگهداری کالای موردنظر و تحمل هزینه های حمل و نقل، انبارداری و خسارت-های احتمالی آن، اوراق این صندوق ها را خریداری نمایند. با خرید این اوراق، سرمایه گذار در عین داشتن مالکیت کالای موردنظر، مسئولیت نگهداری ازآن کالا را بر عهده ندارد.
- گواهی سپرده کالایی: بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار گواهی سپرده کالایی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تائید بورس صادر می گردد.
شرایط قراردادهای قابل معامله در بورس کالا
در انعقاد هرکدام از قراردادها موارد زیر باید تعیین شود:
- مشخصات کالا و نوع قرارداد مورد معامله
- مقدار کالای مورد معامله
- واحد اندازه گیری کالای مورد معامله
- زمان معامله (روز و ساعت)
- استاندارد و ابعاد کالا
- تاریخ تحویل
- استاندارد تحویل و نوع بسته بندی
- انبار یا محل تحویل
- واحد پول
مراحل ورود به بورس کالا
دریافت کد بورس کالا: برای اینکه بتوانید در این بازار فعالیت کنید، باید کد دریافت کنید. این کد با کد بورسی متفاوت است. این مرحله فقط برای یک بار انجام می گیرد و ضرورت دارد هر خریداری در بورس کالا، از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد بورس کالا نماید.
مراحل خرید
- تکمیل فرم درخواست خرید
برای هر بار خرید می بایست فرم سفارش خرید کالا به وسیله خریدار تکمیل گردد. در این فرم خریدار، مشخصات دقیق کالای موردنیاز خود را به همراه نام تولیدکننده کالا، حداکثر قیمت خرید و … را مشخص می کند.
- بررسی امکان خرید
کارگزار خریدار امکان خرید کالای مورد درخواست را بررسی نموده و در صورت ضرورت با تولیدکننده در مورد عرضه کالا رایزنی می کند.
- واریز پیش پرداخت
در صورت امکان تهیه کالا، موضوع به اطلاع خریدار می رسد و ضروری است که خریدار، ۱۰% از ارزش تقریبی کالای مورد سفارش خود را به عنوان تضمین خرید کالا به حساب کارگزار واریز نماید. (برای کالاهایی که در رینگ صادراتی فروخته می شوند مبلغ تضمین خرید ۵% ارزش کل کالای مورد سفارش است)
- خرید کالا
کارگزار در زمان عرضه کالا در تالار، طبق درخواست خریدار با سایر کارگزاران رقابت نموده و در صورت عرضه کافی کالا به قیمت مناسب (تا حداکثر سقف قیمتی تعیین شده توسط خریدار) کالا را خریداری می نماید.
- ارسال اطلاعیه خرید
پس از خرید کالا در تالار، اطلاعیه خرید کالا به وسیله کارگزار تنظیم شده و برای خریدار ارسال می گردد. در این اطلاعیه جزئیات خرید و قیمت به همراه حق الزحمه کارگزاری، عوارض بورس و عوارض قانونی درج می شود.
- واریز مابقی وجه
خریدار باید حداکثر تا ساعت ۱۰ صبح روز سوم کاری مابقی کل مبلغ کالای خریداری شده را بر اساس اطلاعیه خرید به حساب های بورس مندرج در اطلاعیه خرید واریز نموده و فیش بانکی را به کارگزاری ارسال نماید ضمناً ضروری است که نام واریز کننده وجه کالا حتماً با نام خریدار یکسان باشد.
- تسویه حساب با پایاپای
پس از واریز مابقی وجه کالا از طرف خریدار، کارگزار خریدار اقدام به تسویه حساب با اتاق پایاپای نموده و مدارک تسویه کالا را تکمیل کرده و آن ها را به کارگزار فروشنده تحویل می نماید.
- تعیین پیمانکار حمل بار
در این مرحله باید پیمانکار حمل بار و آدرس محل تخلیه به وسیله خریدارمشخص شده باشد.
- پیگیری دریافت ثبت سفارش از فروشنده
در این مرحله کارگزار خریدار پیگیری های لازم جهت ثبت سفارش را انجام می دهد تا تأییدیه سفارش را از کارگزار فروشنده دریافت کند.
- دریافت حواله
تولیدکننده حواله فروش را صادر کرده و از طریق کارگزاری، خریدار از صدور حواله اطلاع پیدا می کند.
- پیگیری خریدار برای حمل کالا
در این مرحله خریدار پس از برقراری ارتباط با فروشنده، هماهنگی های لازم را با پیمانکار حمل کالا انجام می دهد تا کالا را تحویل بگیرد.
- پیگیری خریدار در خریدهای سلف
در خریدهای سلف، خریدار یک هفته قبل از موعد تحویل کالا، با فروشنده ارتباط برقرار نموده و پیمانکار حمل کالا را تعیین می نماید.
معایب و مزایا معامله در بورس کالا
- ایجاد اطمینان در بین طرفین: کالای مورد معامله در بورس، تحت نظارت است و پرداخت وجه نیز به صورت سازمان یافته انجام می شود و ریسک نکول و یا کالای معیوب وجود ندارد.
- نرخ عادلانه: مزیت دیگر بورس کالا و انجام معامله در آن کشف نرخ است. در بورس کالا کشف نرخ بر اساس عرضه و تقاضا صورت می گیرد. بنابراین کشف قیمت عادلانه و شفاف است.
- شفافیت: معاملات صوری در این بازار جایی ندارد و معاملات تحت نظارت مقام های ناظر یعنی دولت و سهامداران هستند.
- جبران خسارت: خریدار یا فروشنده در صورت عدم انجام به تعهد خود، مسئول جبران خسارت هستند. جبران خسارت در تحویل کالا یا در تسویه کالا از محل تضامین عرضه کننده یا خریدار یا کارگزاران و از طریق اتاق پایاپای انجام می شود.
- تأمین مالی: بانک ها بر اساس اسناد صادره توسط کارگزاری ها مبنی بر انجام معامله در بورس با سهولت بیشتری وام به خریدار اعطا می کنند چون از صحت معامله اطمینان دارند.
- معرفی عرضه کننده بدون نیاز به تبلیغ: مزیت دیگر معامله یا عرضه از طریق بورس کالا معرفی عرضه کننده به تعداد زیادی خریدار داخلی و خارجی است که این عمل در حالت عادی احتیاج به تبلیغات گسترده دارد.
- بیان وضعیت اقتصادی کشور: با توجه به قیمت های مورد معامله می توان روندهای اقتصادی را مشاهده و بر اساس آن تصمیم گرفت.
- انجام معاملات مکانیزه: با انجام معاملات در این بازار قدم به دنیای پیشرفت می گذاریم و از بازار سنتی دور می شویم.
- معافیت مالیاتی: مطابق با ماده ۶ قانون توسعه ابزارهای جدید، معادل ۱۰ درصد از مالیات درآمد حاصل از فروش کالاهایی است که در بورس کالا پذیرفته شده اند از مالیات معاف هستند.
محدودیت های بورس کالا
- حجم خرید از میزان مشخصی نباید کمتر باشد.
- برخی کالا ها در بورس کالا به صورت سبد عرضه می شود و امکان انتخاب برای خریدار وجود ندارد.
- این بازار برای افرادی که به دنبال فرار مالیاتی هستند مناسب نیست.
- عرضه ها به صورت دائم انجام می شود و در صورت وقفه، عرضه کننده از بورس کالا اخراج می شود.
