سوآپ (SWAP) چیست؟
سوآپ در لغت به‌معنای معامله پایاپاى، معاوضه، عوض‌کردن، مبادله‌کردن و جانشین‌کردن آمده و در اصطلاح، توافقی بین دو طرف برای معاوضه جریان نقدی در آینده (با دو نوع پرداخت متفاوت) است. اولین سواپ در سال ۱۹۸۱ میلادی بین شرکت IBM و بانک جهانی صورت گرفت. هرچند سابقه طراحی و ابداع سوآپ (swaps) نسبت به سایر مشتق‌های مالی کمتر است، اما اهمیت آن کم نیست. به عبارت دیگر، چنانچه اندازه بازار سوآپ را موردتوجه قرار دهیم، شاید بتوان آن را نسبت به سایر مشتق‌های مالی پراهمیت‌تر دانست. درواقع، سوآپ توافقی است بین دو طرف تا مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی آتی را با یکدیگر معاوضه کنند. در اکثر مواقع، یک‌طرف سواپ مبالغی را برحسب یک متغیر تصادفی نظیر نرخ بهره، نرخ ارز، بازده سهام و یا قیمت یک کالا پرداخت می‌نماید. این پرداخت‌ها به پرداخت‌های متغیر (variable) یا شناور (floating) موسوم است. طرف دیگر سوآپ ممکن است مبالغی را به صورت ثابت و یا شناور بر پایه‌یک متغیر تصادفی دیگر پرداخت نماید. در حالی‌که در قراردادها و پیمان‌های آتی و نیز اختیار معامله از عبارت خریدار و فروشنده برای طرفین معامله استفاده می‌گردد، در مورد سوآپ چنین ادبیاتی چندان رایج نیست. در عوض، در سواپ یک‌طرف معامله به عنوان پرداخت‌کننده برحسب نرخ شناور (یا متغیر) و طرف دیگر به عنوان پرداخت‌کننده برحسب نرخ ثابت شناخته می‌شود. البته، در برخی از قراردادهای سوآپ، هر دو طرف معامله برحسب نرخ شناور به طرف مقابل پرداخت می‌نمایند.
ویژگی‌های قراردادهای سوآپ
معمولاً قراردادهای سوآپ شامل یک مجموعه از جریان‌های نقدی است. درواقع، سواپ حالت کلی‌تر پیمان‌های آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت با مجموعه‌ای از پرداخت‌ها مواجه هستیم. بنابراین، می‌توان سوآپ را به عنوان مجموعه‌ای از پیمان‌های آتی در نظر گرفت. در هنگام انعقاد سوآپ هیچ پولی بین طرفین معامله ردوبدل نمی‌شود. بنابراین، ارزش سواپ در زمان شروع آن معادل صفر است. البته سوآپ‌های ارزی از این قاعده مستثنی هستند، در سوآپ‌های ارزی طرفین معامله در هنگام انعقاد سوآپ، مبلغ فرضی قرارداد (notional principal) را برحسب ارزهای مختلف با یکدیگر رد و بدل می‌کنند. همانطور که پیشتر اشاره شد، در سوآپ طرفین معامله مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی را معاوضه می‌کنند، بنابراین ما با تاریخ‌های پرداخت یا تاریخ‌های تسویه (settlement date) متعدد سروکار داریم. به دوره زمانی بین دو تاریخ تسویه، دوره تسویه (settlement period) می‌گویند. به استثنای سوآپ‌های ارزی، در دیگر انواع سوآپ، مبالغی که در تاریخ‌های تسویه بین طرفین سوآپ ردوبدل می‌شود برحسب ارز یکسان است. بنابراین، طبیعی است که طرفین سوآپ، خالص مبالغ پرداختی را ردوبدل نمایند. در مورد سوآپ ارزی، مبالغ پرداختی در تاریخ‌های تسویه برحسب ارزهای مختلف می‌باشد، درنتیجه هر یک از طرفین سوآپ به صورت مجزا مبالغی را برحسب ارز موردنظر پرداخت می‌نماید و تسویه خالص کاربردی ندارد. تسویه قراردادهای سوآپ معمولاً به صورت نقدی است، تحویل فیزیکی دارایی پایه در مورد قراردادهای سوآپ کمتر است. قراردادهای سوآپ همیشه دارای یک تاریخ خاتمه (termination date) مشخص می‌باشد. در تاریخ خاتمه آخرین پرداخت توسط طرفین سوآپ صورت می‌گیرد. تاریخ خاتمه را می‌توان مشابه تاریخ انقضاء در سایر انواع قراردادهای مشتقه در نظر گرفت. قراردادهای سوآپ در بازار خارج از بورس و برحسب نیازهای خاص طرفین قرارداد معامله می‌شود. مشابه سایر قراردادهای مشتقه خارج بورسی، قراردادهای سوآپ نیز در معرض ریسک نکول قرار دارد. هر بار که یکی از طرفین سوآپ نسبت به انجام تعهد خود مبنی بر پرداخت مبلغی که بر عهده اوست به طرف مقابل قصور کند، این ریسک عینیت می‌یابد. درواقع می‌توان گفت، قراردادهایی همچون سوآپ در معرض ریسک اعتباری هستند.
خاتمه دادن به سوآپ
همانطور که قبلاً اشاره شد، سوآپ دارای یک تاریخ خاتمه یا تاریخ انقضای مشخص است. در برخی موارد ممکن است یکی از طرفین سوآپ تمایل داشته باشد تا زودتر از تاریخ انقضاء از سواآپ خارج شود. این امر مشابه آن است که شخص دارنده اوراق قرضه بخواهد قبل از سررسید اوراق، آن را بفروشد و یا اینکه دارنده اختیار معامله بورسی و یا قرارداد آتی بخواهد قبل از تاریخ انقضاء آن را بفروشد. خروج از سوآپ قبل از تاریخ انقضاء به شیوه‌های مختلف امکان‌پذیر است. قرارداد سواپ برحسب ارزش فعلی خالص جریان‌های نقدی آتی که طرفین باید در آینده ردوبدل کنند دارای ارزش بازاری معینی بوده که در طول عمر سوآپ قابل‌محاسبه است. به عنوان مثال، اگر ارزش بازاری سواپ برای یکی از طرفین معامله ۱۲۵ هزار دلار باشد، وی می‌تواند در صورت موافقت طرف مقابل با دریافت مبلغ مذکور از وی، به قرارداد خاتمه بخشد. این روش موجب می‌شود تا قرارداد سوآپ برای هر دو طرف پایان پذیرد. در هر صورت، خاتمه دادن به قرارداد سواپ به شیوه اخیر نیازمند جلب موافقت طرف مقابل قرارداد است. در هنگام عقد قرارداد سوآپ می‌توان چنین رویکردی را برای خاتمه زودتر از موعد سوآپ پیش‌بینی نمود. رویکرد دیگری که برای خاتمه زودتر از موعد قرارداد سوآپ رایج است، ورود به یک قرارداد سواپ جدید با موقعیت معکوس است. برای مثال، شرکتی را در نظر بگیرید که وارد یک قرارداد سوآپ شده و متعهد است درازای دریافت مبالغی برحسب نرخ لایبور، مبالغ ثابتی را بر پایه نرخ بهره ۵ درصد به طرف مقابل قرارداد پرداخت نماید. بهره ثابت پرداختی توسط شرکت در ۱۵ ژانویه هرسال انجام‌شده و مبالغ شناور در ۱۵ جولای دریافت می‌شود. در حال حاضر سه سال تا تاریخ انقضای قرارداد باقیمانده است و شرکت مورداشاره علاقه‌مند است که به قرارداد مذکور خاتمه بخشد.
برای این منظور وی می‌تواند وارد یک قرارداد سوآپ جدید با موقعیت معکوس شود. بدین ترتیب که طی یک قرارداد سو آپ سه‌ساله، بهره ثابت را دریافت و بهره شناور را پرداخت نماید. در قرارداد جدید، شرکت متعهد می‌شود به مدت سه سال و در تاریخ ۱۵ جولای هرسال نرخ بهره لایبور (نرخ لایبور (London Inter Bank Offered Rate=LIBOR) عبارت است از میانگین نرخ بهره بین‌بانکی که بانک‌ها در کوتاه‌مدت به یکدیگر وام می‌دهند). را به طرف مقابل پرداخت‌نموده و در عوض در ۱۵ ژانویه، نرخ بهره ثابت موردتوافق را دریافت کند. نرخ بهره ثابت در قرارداد سوآپ جدید مطابق شرایط روز بازار در تاریخ انعقاد سوآپ تعیین‌شده و ممکن است با نرخ ۵ درصد تعیین‌شده در قرارداد قبلی متفاوت باشد. در هر صورت، مبالغ دریافتی و پرداختی برحسب نرخ لایبور با یکدیگر خنثی‌شده و شرکت صرفاً باید مبالغ ثابت مشخصی را برحسب مابه‌التفاوت دو نرخ بهره ثابت تعیین‌شده در دو قرارداد دریافت یا پرداخت نماید. بنابراین، ریسک شرکت در برابر نوسانات نرخ بهره لایبور به طور کامل از بین می‌رود اما ریسک نکول طرف مقابل همچنان پابرجاست زیرا هر دو قرارداد سوآپ موردبحث کماکان به قوت خود باقی هستند. روش سوم خاتمه دادن به قرارداد سوآپ آن است که آن را به طرف سومی بفروشیم. حالتی را در نظرگیرید که یک شرکت دارای یک قرارداد سو آپ به ارزش ۷۵ هزار دلار است. این شرکت می‌تواند در صورت جلب نظر و موافقت طرف مقابل قرارداد، شخص ثالثی را پیدا نماید و تعهد خود را به قیمت ۷۵ هزار دلار به وی واگذار نماید. رویکرد اخیر، چندان رایج نیست. روش دیگری که برای خروج زودتر از موعد از قرارداد سوآپ وجود دارد استفاده از اختیار معامله بر روی سوآپ (swaption) است. اختیار معامله بر روی سوآپ نوعی اختیار معامله است که دارایی پایه آن‌یک قرارداد سواپ است. دارنده اختیار معامله بر روی سواپ نسبت به ورود به سوآپ موضوع قرارداد مخیر است و می‌تواند از طریق این ابزار، اختیار ورود به یک قرارداد سوآپ معکوس را برای خود حفظ نماید.
انواع قراردادهای سوآپ
دارایی پایه سوآپ می‌تواند نرخ ارز، نرخ بهره، سهام، کالا و… باشد. در ادامه به معرفی اجمالی انواع مختلف قراردادهای سوآپ می‌پردازیم:
سوآپ نرخ بهره (interest rate swap)
در سوآپ نرخ بهره، طرفین قرارداد مبالغ بهره را برحسب ارز مشابه معاوضه می‌نمایند. در این نوع از سوآپ مبلغ اسمی قرارداد برای دو طرف قرارداد یکسان بوده و تسویه به صورت خالص انجام می‌شود. در سوآپ نرخ بهره دو حالت ممکن است: در حالت اول، دو طرف قرارداد مبالغ بهره را برحسب بهره متغیر پرداخت می‌کنند. اما در حالت دوم، یکی از طرفین قرارداد برحسب بهره ثابت و دیگری برحسب بهره متغیر پرداخت می‌نماید. برخلاف سوآپ ارزی که پرداخت بهره ثابت برای دو طرفین قرارداد ممکن بود، در مورد سوآپ نرخ بهره چنین حالتی بی‌معنی خواهد بود زیرا با یکسان بودن ارز، این حالت منجر به مبادله جریان‌های نقدی کاملاً یکسان خواهد شد. ضمناً، در سوآپ نرخ بهره نیازی به مبادله مبلغ اسمی قرارداد در تاریخ انعقاد و اختتام سوآپ نیست، زیرا با ارز یکسان سروکار داریم. فرض کنید یک شرکت از بانکی وام گرفته است و نرخ آن براساس لایبور به علاوه درصد ثابتی است، ازآنجایی که نرخ لایبور متغیر است، شرکت برای پوشش ریسک خود، وارد قرارداد سواپ با بانک دیگری می‌گردد که در بازار سواپ فعال است و طبق آن قرارداد، مبالغ ثابتی را پرداخت و نرخ لایبور را دریافت می‌کند، در این مثال شرکت مذکور از یک‌سو با بانکی که وام گرفته طرف است و از سویی دیگر با بانکی که در بازار سواپ فعال است، ولی برآیند کلی این دو، این خواهد بود که نرخ لایبور را مستقیماً از یکی از بانک‌ها دریافت و به دیگری پرداخت می‌کند، درواقع ریسک تغییرات نرخ لایبور را پوشش داده و پرداخت‌هایش را در دو طرف به پرداخت‌های ثابت تبدیل می‌کند.
سوآپ سهام (equity swaps)
در سوآپ سهام، طرفین قرارداد مبالغی را برحسب بازده سهام یا شاخص سهام معاوضه می‌نمایند. سواپ سهام به‌گونه‌ای طراحی‌شده که علاوه بر بازده حاصل از سود نقدی، بازده ناشی از منفعت سرمایه‌ای (capital gain) را نیز شامل می‌شود. سوآپ سهام معمولاً توسط مدیران پرتفوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. قراردادی را در نظر بگیرید که درازای دریافت مبلغی ثابت، بازده شاخص s&p500 پرداخت شود، منظور از بازده نیز تغییرات شاخص مذکور در بازه‌ی زمانی مشخص است، بدیهی است که هردو نرخ در مبلغ ثابت قرارداد ضرب شده و جریانات نقدی پرداختی و دریافتی را حاصل می‌کند.
سوآپ ارزی (currency swaps)
در سوآپ ارزی، طرفین قرارداد مبالغ بهره را برحسب ارزهای مختلف ردوبدل می‌کنند. این روش به طرفین معامله کمک می‌کند تا در مقابل ریسک نوسانات نرخ ارز مقاوم‌تر بوده و آن را بهتر مدیریت کنند. در ۱۹۹۰، معمول‌ترین شکل سواپ، سواپ ارز ثابت- ثابت (fixed-for-fixed) بود که به‌صورت سواپ Plain Vanilla (رایج‌ترین نوع سوآپ) شناخته می‌شد. تحت این سوآپ ارز، گردش نقدینگی سواپ براساس گردش نقدینگی آتی دو ارز متفاوت است که شامل مبادله میان دو طرف معامله نرخ ثابت بهره در یک نرخ ارز در معاوضه با نرخ ثابت بهره در نرخ ارز دیگری است. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخی ثابت براساس یک نوع ارز و شرکت B متعهد به پرداخت نرخی ثابت بر اساس ارزی دیگر است. یک‌شکل معمول دیگر از سواپ، سواپ ارزی ثابت-شناور (fixed-for-flow) است. تحت این قرارداد، یکی از جریان‌های پرداخت در نرخ ثابت یک ارز قرارگرفته، در حالی‌که جریان پرداخت دیگر، براساس نرخ شناور ارز دیگر قرار می‌گیرد. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخ ثابتی طبق یک نوع ارز و شرکت B متهد به پرداخت نرخی شناور بر اساس ارزی متفاوت است. یکی دیگر از انواع سواپ، سواپ ارز شناور-شناور (flow-for-flow) است. در این حالت هر دو طرف جریان پرداختی براساس نرخ‌های شناور ارزهای مورد قرارداد است. درواقع، شرکت A متعهد به پرداخت نرخ شناوری براساس یک نوع ارز و شرکت B نیز متعهد به پرداخت نرخی شناور بر اساس ارزی دیگر است. یک نوع دیگر از سواپ ارز که بسیار شایع و معمول است، سواپ ارز غیرهمسان (Cross-Currency Swap) است و آن توافقی است برای سواپ نرخ بهره ثابت در یک ارز، با نرخ بهره متغیر در یک ارز دیگر.
سوآپ نرخ بازده کل (Total Return Swap or Total Rate Of Return Swap: TRORS)
شیوه دیگر انجام سواپ ، سواپ نرخ بازده کل می‌باشد که در آن، طرفین معامله، یک دارایی را بصورت دارایی پایه یا معیار انتخاب کرده و توافق می‌کنند که یکی از طرفین بهره متعلقه به آن دارایی پایه و هر نوع افزایش یا کاهش ارزش آن دارائی را صاحب شود و طرف مقابل نیز وجوه ثابت یا شناوری را از طرف مقابل دریافت کند که بطور معمول هیچ‌گونه ارتباطی با دریافتی‌های طرف اول ندارد. در حقیقت، این نوع سواپ ، به طرف دوم اجازه می‌دهد تا دارائی‌اش را در برابر نوسان‌های ارزش، پوشش دهد و طرف نخست نیز می‌تواند بدون اینکه دارائی را وارد ترازنامه‌اش بکشد، از عایدات اقتصادی آن بهره‌مند شود. بدین ترتیب، سواپ بازده کل، دو کارکرد اصلی دارد؛ یکی کاهش ریسک اعتباری دارایی پایه از راه انتقال بازده کل به خریداران سواپ و دیگری کاهش ریسک بازار دارایی پایه فروشنده سواپ از طریق جبران زیان کاهش ارزش دارائی پایه به‌وسیله خریدار سواپ . علاوه بر این، منافع متعددی هم در استفاده از این نوع سواپ به‌جای خرید دارایی پایه برای سرمایه‌گذار مترتب است؛ اول آنکه لازم نیست خریدار سواپ شخصاً درباره تأمین مالی خرید دارائی پایه اقدام کند؛ لیکن در عوض مبلغی را به فروشنده سواپ درازای دریافت بازده کل ناشی از دارائی پایه می‌پردازد. دوم آنکه خریدار سواپ می‌تواند از بهترین اقدام فروشنده سوآپ در تهیه دارائی پایه نفع ببرد، سوم آنکه خریدار سواپ در معرض همان میزان خطر اقتصادی ناشی از یک سبد متنوع از دارائی‌ها در یک معامله سواپ است که در معامله‌های بازار نقدی به دست می‌آید. به این وسیله سواپ بازده کل نسبت به بازار نقد، ابزار بسیار مؤثرتری خواهد بود. چهارم آنکه خریدار سواپ، در خرید یک دارائی هم‌زمان با ریسک اعتباری مثل اوراق قرضه شرکتی در بازار مواجه با مشکل است و از سوی دیگر در برابر دریافت بازده کل دارایی پایه در معرض دو ریسک اعتباری یا نکول فروشنده سواپ و ریسک تغییر نرخ سود قرار می‌گیرد.
سواپ نکول اعتباری (Credit Default Swap: CDS)
ازآنجا که مؤسسات مالی، در معرض ریسک عدم بازپرداخت اقساط وام‌های مشتریان خود قرار دارند، به منظور صیانت از دارائی خود و مصونیت از ریسک عدم پرداخت اقساط وام از سوی مشتریان، از مکانیزم سواپ نکول اعتباری استفاده می‌کنند. مطابق این ساز و کار حقوقی – مالی، مؤسسات مذکور طی یک قراردادی در جایگاه خریدار سواپ قرارگرفته و با فروشنده سواپ که معمولاً یک مؤسسه بیمه‌ای است توافق می‌کنند تا در سررسیدهای معینی، مبلغی مشخصی را به فروشنده پرداخت کنند و متقابلاً، فروشنده نیز متعهد می‌گردد که در صورت عدم پرداخت اقساط مشتریان به موسسه مالی، وی در راستای اجرای قرارداد نکول اعتباری در سقف تعهدی که به موجب این قرارداد پذیرفته، معادل آنچه که مشتری موسسه نپرداخته است، جبران کند. در این نوع سواپ، طرف خریدار، اجرتی را بصورت دوره‌ای به طرف فروشنده در برابر تعهد وی به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده و در صورت بروز حادثه‌ای موردتوافق (مانند نکول)، پرداخت می‌کند. این قرارداد، مانند بیمه است که طی آن، صاحبان دارائی‌ها آن‌ها را درازای مبلغی بصورت دوره‌ای بیمه می‌کنند. تفاوت اصلی بین «سواپ نکول اعتباری» و «سواپ نرخ بازده کل» در این است که سوآپ نکول اعتباری از دارائی، در برابر بروز یک اتفاق خاص، محافظت می‌کند؛ در حالی‌که سواپ نرخ بازده کل از دارائی، در برابر کاهش ارزش احتمالی آینده آن حفاظت می‌کند. به عبارت دیگر، در حالی‌که اولی بصورت ابزار مشتقه اعتباری است، دومی هیچ‌گاه بصورت یک مشتقه اعتباری مطرح نمی‌باشد.
سوآپ کالا (commodity swaps) و سایر انواع سوآپ
مشابه آنچه در مورد سواپ ارزی، سواپ نرخ بهره و سواپ سهام ملاحظه شد می‌توان بر روی کالاها و هر چیز دیگری با نتایج تصادفی که شرکت‌ها، نهادهای مالی و یا اشخاص با آن مواجه هستند، قرارداد سواپ تعریف نمود. سواپ کالا بسیار رایج است. برای مثال، شرکت‌های هواپیمایی برای خرید سوخت موردنیاز خود در آینده وارد قرارداد سوآپ می‌شوند. طی قرارداد مذکور آن‌ها مبالغ ثابتی را به طرف مقابل سواپ پرداخت کرده و در عوض، طرف مقابل هم مبالغی را بر مبنای قیمت سوخت به آن‌ها می‌پردازد. همچنین استفاده از سواپ برای تثبیت قیمت طلا، فلزات گران‌بها و یا گاز طبیعی نیز بسیار متداول است. هدف از این قراردادها تثبیت قیمت خرید یا فروش کالاهای مذکور است. مضافاً اینکه، می‌توان قراردادهای سواپ را برای کالاهای غیرقابل ذخیره‌سازی نظیر برق و با آب و هوا نیز استفاده کرد. در مورد سواپ آب و هوا، مبالغ پرداختی برحسب معیار خاصی از سنجش آب و هوا نظیر میزان بارش، دما و یا خسارت‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی پرداخت می‌شود. قراردادهای سوآپ یا معاوضه نفتی، از سنخ قراردادهای معاوضه کالاست. درواقع رایج‌ترین نوع قراردادهای معاوضه کالا، قرارداد سواپ نفتی است. ایران به لحاظ موقعیت استراتژیکی و دسترسی به آبراه‌های بین‌المللی و خطوط لوله بسیار گسترده نفتی، موقعیت ویژه‌ای برای سواپ نفت و فرآورده‌های نفتی کشورهای آسیای میانه دارد.
