در بازارهای سهام موجود در کشورهای مختلف، قانون گذاران به دنبال ایجاد شرایطی هستند که علاوه بر تعیین مناسب قیمتها در چهارچوب خرید و فروش معامله گران، جلوی مداخلات اشخاص فرصت طلب یا سوء استفاده‌گر گرفته شود.
همیشه راه‌حل‌هایی برای جلوگیری از اعمال نفوذ این افراد در چرخه طبیعی معاملات و به دنبال آن نوسان‌های غیر معمول قیمت در نظر گرفته میشود تا علاوه بر جلوگیری از ضرر کردن سهامداران، مسیر طبیعی معاملات اوراق بهادار به درستی و بدون ایجاد مشکل طی شود.
یکی از عواملی که می‌تواند به جریان مناسب داد و ستدها در بازارهای مالی کمک کند، ایجاد چهار چوبی است که به وسیله آن تمام طرف‌های موجود از جمله ناشران – شرکت‌هایی که نماد معاملاتی آنها در بازار معامله می‌شوند – کارگزاران و هر یک از اشخاص حقیقی یا حقوقی که به شکلی در چرخه معاملات بازار دخالت دارند، بتوانند به راحتی و با حداکثر امنیت در آن به داد و ستد بپردازند.
به همین دلیل است که در تمامی بازارهای اوراق بهادار از جمله بورس نیویورک، بورس‌های شانگهای، توکیو، فرانکفورت و غیره، نهادهایی برای حفظ چهارچوب معاملات و کنترل بر شیوه انجام آن فعالیت می‌کنند. در ایران نیز سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان متولی انجام معاملات در بازار سرمایه، از طریق شرکت‌های زیر مجموعه خود – شامل شرکت بورس اوراق بهادار تهران و شرکت فرابورس ایران – در انجام معاملات سهام نظارت دارد. در ادامه به توضیح حجم مبنا می‌پردازیم.
نگاهی به تاریخچه شکل‌گیری حجم مبنا
یکی از ابزارهایی که از سال ۱۳۸۲ و در زمان تصدی دکتر حسین عبده تبریزی برای کمک به حفظ آرامش در معاملات سهام از آن استفاده میشود، حجم مبنا است. با استفاده از این ابزار، امکان نوسان غیر معمول و کاذب برای سهم‌های بورسی از بین می‌رود. کاربرد اصلی حجم مبنا در محاسبه قیمت پایانی نمادهای فعال در بورس تهران است.
این ابزار تنها در بورس تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد و میزان آن به طور خودکار، توسط سامانه معاملات اندازه گیری میشود. بنابراین هیچ یک از معامله‌گران در محاسبه آن دخالتی ندارند و می‌توانند آن را همیشه در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران (tsetmc) و برای هر یک از نمادها مشاهده کنند. برای آنکه بتوانیم حجم مبنا را به خوبی توضیح دهیم ابتدا لازم است تعریفی دقیق از قیمت پایانی داشته باشیم.
قیمت پایانی چیست؟
قیمت پایانی به طور ساده عبارت است از قیمتی که بر اساس میانگین وزنی معاملات هر نماد در یک روز به دست می‌آید. اما آنچه که قیمت پایانی در بورس تهران را از نمادهای مورد معامله در فرابورس جدا می‌کند میزان حجم مبنا تعیین شده از سوی هر یک از این بازارها است. درحالی که بورس تهران حجم مبنا نمادها را بر اساس قوانین داخلی محاسبه می‌کند، مطابق با دستورالعمل‌های به کار گرفته شده در فرابورس، حجم مبنا برای تمامی نمادهای این بازار «عدد یک» در نظر گرفته شده است.
بنابراین قیمت پایانی در هر یک از نمادهای فرابورسی برابر با میانگین موزون تمامی معاملات انجام شده در روز خواهد بود. این در حالی است که نمادهای بورسی باید برای به دست آمدن قیمت پایانی هر روز عدد حاصل از میانگین وزنی را متناسب با حجم مبنا تعیین شده برای آن نماد تعدیل کنند.
لازم به ذکر است از تاریخ ۱۲ اسفند ۹۸، حجم مبنا در شرکت های بورسی تغییر کرده و در شرکت های فرابورسی نیز حجم مبنا جهت محاسبه قیمت پایانی قرار داده شده و دیگر حجم مبنای این شرکت ها یک نیست. که در ادامه به توضیح جزییات این قانون نیز پرداخته خواهد شد.
منظور از حجم مبنا چیست؟
مطابق با تعریف مندرج در تارنمای شرکت بورس اوراق بهادار تهران، حجم مبنا عبارت است: آن تعداد از یک نوع اوراق بهادار که باید در هر روز مورد دادوستد قرار گیرد تا تمام درصد تغییرات مجاز در آن روز در تعیین قیمت روز بعد لحاظ شود.
هدف از تعیین حجم مبنا این است که سرمایه گذاران اطمینان داشته باشند که نوسانات قیمت سهام در نتیجه خرید و فروش تعداد مشخصی از سهام شرکت صورت گرفته است و در نتیجه وجود حجم می تواند مانع از ایجاد قیمت های غیراقعی و کاذب در بازار می شود.
با موافقت شورای عالی بورس و اوراق بهادار و طبق مصوبه های جلسه هفتم اسفندماه ۹۸ هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار مقرر شد که برای شرکت های موجود در بازارهای اول، دوم و پایه فرابورس ایران حجم مبنا معادل ۴ در ده هزار تعداد سهام شرکت اعمال شود. فرابورس ایران اعلام کرد که حداقل ارزش مبنا در بازارهای اول و دوم فرابورس، ۵۰ میلیارد ریال و در تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز بازار پایه به ترتیب ۲۰، ۱۰ و ۵ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است.
همچنین حداکثر ارزش مبنا برای شرکت های با سرمایه ۲۰ هزار میلیارد ریال و بالاتر ۱۲۰ میلیارد ریال تعیین شده است و برای شرکت های با سرمایه کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال، حداکثر ارزش مبنا ۱۰۰ میلیارد ریال خواهد بود.
| طبقه بندی حداقل ارزش | ارزش |
| حداقل ارزش مبنای بازار اول و دوم فرابورس | ۵۰ میلیارد ریال |
| حداقل ارزش مبنای تابلو زرد | ۲۰ میلیارد ریال |
| حداقل ارزش مبنای تابلو نارنجی | ۱۰میلیارد ریال |
| حداقل ارزش مبنای تابلو قرمز | ۵میلیارد ریال |
| طبقه بندی حداکثر ارزش | ارزش |
| حداکثر ارزش مبنای شرکت با سرمایه ۲۰ هزار میلیارد ریال و بالاتر | ۱۲۰میلیارد ریال |
| حداکثر ارزش مبنای شرکت با سرمایه کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال | ۱۰۰میلیارد ریال |
از سوی دیگر، تعداد حجم مبنای هر سهم، بر اساس قیمت پایانی سهام در آخرین روز معاملاتی هر هفته محاسبه و از نخستین روز معاملاتی هفته بعد اعمال می شود. همچنین در صورت اعمال اقدامات شرکتی، تغییرات حجم مبنا بر اساس مقررات و با رعایت نصاب های یادشده محاسبه و اعمال خواهد شد. این حجم مبنا داینامیک است یعنی برای هفته بعد در آخرین روز کاری هفته به روزرسانی می شود لذا اگر قیمت سهام بالا رود حجم مبنا کاهشی و اگر قیمت پایین آید افزایشی است.
همچنین از تاریخ ۱۲ اسفند ماه تغییر در حجم مبنای شرکت های بورسی را شاهد هستیم و حداقل ارزش حجم مبنا (تعداد حجم مبنا ضربدر قیمت پایانی چهارشنبه هر هفته) ۵۰ میلیارد ریال و در شرکت هایی با سرمایه ۲۰ هزار میلیارد ریال و بالاتر، ۱۲۰ میلیارد ریال و با سرمایه کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال ۱۰۰ میلیارد ریال تعیین می گردد. در فرمول قبلی حداقل ارزش ۵۰۰ میلیون ریال و حداکثر ارزش ۱۰ میلیارد ریال بود.
مزایای حجم مبنا چیست؟
حجم مبنا از کاهش و افزایش یک باره و شدید در روند قیمت جلوگیری می‌کند. به این ترتیب وجود حجم مبنا سبب میشود تا در شرایطی که میزان تقاضای یک سهم نسبت به عرضه آن کاهش پیدا می‌کند، روند قیمت با یک کاهش شدید و یک باره مواجه نشود. به این ترتیب در شرایطی که فزونی عرضه بر تقاضا رخ دهد، نماد سهام مورد نظر قفل شده و به اصطلاح صف فروش به وجود می‌آید.
در واقع به دلیل وجود حجم مبنا، تعداد سهام عرضه شده برای خرید و فروش و به دنبال آن میزان نوسان قیمت کاهش پیدا می‌کند. در مقابل اگر حجم مبنا وجود نداشته باشد، کاهش تقاضا سبب کاهش ارزش سهام شده و قیمت سهم به سرعت روند نزولی پیدا خواهد کرد.
تأثیر حجم مبنا بر قیمت پایانی
پیش از بررسی تأثیر حجم مبنا بر قیمت پایانی بهتر است تعریف مختصری از مفهوم قیمت پایانی و حجم مبنا داشته باشیم. پس از پایان یک روز معاملاتی در بازار بورس، معاملات انجام شده برای هر یک از سهم‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس با محاسبه میانگین وزنی قیمت‌های معامله شده، قیمت پایانی هر سهم به دست می‌آید. همچنین علاوه بر اینکه قیمت پایانی به عنوان، آخرین قیمت یک روز معاملاتی در نظر گرفته میشود، به عنوان قیمت شروع خرید و فروش در روز معاملاتی بعدی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از طرفی حجم مبنا نیز به تعداد سهامی گفته میشود که باید در یک روز معامله شوند تا قیمت پایانی دقیقاً برابر میانگین وزنی معاملات روز شود. به این ترتیب می‌توان گفت، تعداد سهام معامله شده در طی یک روز، بر میزان قیمت پایانی تأثیر خواهد داشت. این بدان معناست که اگر تعداد سهام معامله شده در طی یک روز معاملاتی کمتر از حجم مبنای آن سهم باشد، به همان آن نسبت تغییرات قیمت پایانی آن سهم نیز کمتر خواهد شد.
کارکرد قانون جدید حجم مبنا در بورس
کارکرد تغییر قانون حجم مبنا، به نوعی هم اسکیل کردن روند رشد با وضعیت ورود نقدینگی در بازار است. در بازار فرابورس، انتظار می رود این قانون از سرعت رشد بازار کم کند، اما این موضوع تاثیر خود را بیشتر در سهام شرکت های کوچک تری نشان خواهد داد که پیش از این و در عدم وجود حجم مبنا با دستکاری قیمت ها، پروژه شدن و با حجم کوچکی از پول رشد می کردند.
گرچه حجم معاملات اکثر این شرکت ها بیش از دو برابر فرمول اتخاذ شده در روز می باشد و با توجه به در نظر گرفتن قیمت پایانی آخرین روز معاملاتی هفته برای محاسبه حجم مبناء هرچه قیمت بالاتر برود نیاز به حجم مبنای کمتری خواهد بود و این موضوع قیمت ها را به سمت بالاتر سوق می دهد.
بنظر می رسد این قانون کمک کند، نزولی شدن متداوم و قفل شدن در صف فروش نداشته و در صف فروش نیز حجم متناسبی دست به دست شود که با ورود سهامدار جدید از شدت نزول کاسته خواهد شد و در صورت عدم معامله قیمت پایانی ترمز نزول قیمت را خواهد کشید و این مسئله در روزهای منفی به کمک بازار خواهد آمد.
در مجموع با توجه به ورود حجم بالایی از نقدینگی، انتظار می رود چهارچوب های قانونی نیز به مراتب حرفه ای تر و تکمیل شوند، این قانون کمک می کند قیمتها مبتنی بر حجم های واقعی تر مشخص شده و اثر قیمت سازی در بازار کمرنگ تر شود.
در انتها، توضیح ساده این مفهوم چنین است که اگر حجم مبنا برابر با حجم معاملات یک روز یک نماد باشد، قیمت پایانی معاملات آن روز برابر با میانگین وزنی تمامی معاملات در روز یاد شده خواهد بود. اما اگر میزان معاملات انجام شده در یک روز تنها درصدی از حجم مبنا باشد دیگر نمی‌توانیم قیمت پایانی را تنها با گرفتن میانگین وزنی از همه معاملات آن روز به دست بیاوریم.
چگونه می‌توان حجم مبنا را مشاهده کرد؟
در صورتی مایل به مشاهده حجم مبنای نمادهای بورسی مختلف هستید، لازم است ابتدا به سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به آدرس tsetmc.com مراجعه کنید. پس از ورود به این سایت نماد مورد نظر را جستجو کنید، با جستجوی نماد، به صفحه جدیدی هدایت می‌شوید. در این صفحه اطلاعات مختلفی همچون حجم مبنا، قابل مشاهده خواهد بود.
حجم مبنای شرکت‌های بورسی
بر اساس مصوبه سازمان بورس و اوراق بهادار، از اسفند ماه سال 1398، حجم مبنای شرکت‌های بورسی برابر با درصدی از تعداد سهام هر شرکت است. برای تمام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و اوراق بهادار تهران، حداقل حجم مبنا برابر با 50 میلیارد ریال است.
ارزش مبنا برای شرکت‌هایی که سرمایه 20 هزار میلیارد ریالی و بالاتر داشته باشند، برابر با 120 میلیارد ریال است. همچنین ارزش مبنای شرکت‌هایی که سرمایه کمتر از 20 هزار میلیارد ریال داشته باشند، برابر با 100 میلیارد ریال تعیین شده است. حداکثر ارزش مبنا برای این شرکت‌ها برابر با 20 هزار میلیارد ریال است.
حجم مبنای شرکت‌های فرابورسی
طی مصوبه و قوانین جدیدی که از اسفند ماه سال 1398 در بازارهای اول، دوم پایه فرابورس اعمال شد، حجم مبنای تمام شرکت‌های حاضر در این سه بازار نیز مانند حجم مبنای شرکت‌های حاضر در بورس محاسبه میشود. در حالیکه پیش از این تاریخ، حجم مبنای شرکت‌های فرابورس برابر با 1 در نظر گرفته شده و قیمت‌های هر سهم بر اساس عرضه و تقاضا و میانگین وزنی محاسبه می‌شد.
حداقل ارزش مبنا برای شرکت‌های فرابورسی در بازار پایه در تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز به ترتیب برابر با 20، 10 و 5 میلیارد ریال تعیین شده است. همچنین جزئیات این مصوبه برای سایر شرکت‌های فرابورسی شبیه به قوانین بازار بورس است.
نحوه محاسبه حجم مبنا
طبق قوانین جدیدی که از اسفند ماه 1393 به حالت اجرا درآمده است محاسبه حجم مبنا با طی کردن چند مرحله ساده قابل انجام است. بر اساس این قانون حجم مبنای تمام شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار تهران برابر با ۰/۰۰۰۴ تعداد سهام شرکت است. جهت محاسبه حجم مبنا به ترتیب زیر عمل کنید:
- تعداد سهام شرکت را در عدد 4 ضرب و حاصل را بر عدد 10000 تقسیم کنید.
- عدد به دست آمده حجم مبنا خواهد بود، اما باید این عدد را در قیمت پایانی سهم در روز جهان رشته ضرب شود. با این کار 3 حالت مختلف به وجود می‌آید:
- اگر عدد به دست آمده میان 500 میلیون ریال تا 10 میلیارد ریال باشد؛ حجم مبنا برای روز شنبه برابر با همان عدد به دست آمده در دو مرحله قبل خواهد بود.
- اگر عدد به دست آمده از 500 میلیون ریال کمتر باشد؛ حجم مبنا برای روز شنبه با تقسیم 500 میلیون ریال بر قیمت پایانی روز چهارشنبه به دست می‌آید.
- اگر عدد به دست آمده از 10 میلیارد ریال بیشتر باشد؛ حجم مبنا برای روز شنبه با تقسیم 10 میلیارد ریال بر قیمت پایانی روز چهارشنبه به دست می‌آید.
منظور از حجم مبنای یک چیست؟
همان‌طور که اشاره شد، تا قبل از اسفند ماه 1398 و اجرای قوانین جدید، حجم مبنای شرکت‌های فرابورسی برابر با یک در نظر گرفته می‌شد. اما تصویب قوانین جدید در خصوص حجم مبنای شرکت‌های فرابورسی، سبب شد تا معاملات کوچک تأثیر زیادی بر روی این قیمتها نداشته باشند. با وجود این تغییرات، همچنان در مواردی برای تعدادی از سهم‌ها حجم مبنا برابر با یک تعیین شده است. در شرایط زیر حجم مبنا برابر با یک خواهد بود:
- در صورت بروز گره اقتصادی
- خرید و فروش‌های عمده یا بلوکه شده
- لو رفتن اخبار خصوصی شرکت‌ها
- دامنه نوسان در معامله برای سهام شرکت‌ها
- توقف نماد به دلایل مختلف
قوانین مربوط به حجم مبنا
در محاسبه حجم مبنا استثناهایی وجود دارد که در قوانین جدید مربوط به حجم مبنا به بررسی و توضیح این موارد پرداخته شده است. برای درک بهتر این قوانین لازم است با مفهوم ارزش مبنا نیز آشنا شویم. با ضرب حجم مبنا در قیمت آخرین روز معاملاتی در پایان هفته (عموماً چهارشنبه‌ها)، ارزش مبنا محاسبه میشود. ارزش مبنا برای شرکت‌هایی با سرمایه کمتر از 20 هزار میلیارد ریال، به شرح زیر است:
- در صورتی که ارزش مبنا ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال باشد، حجم مبنا برابر با همان عدد محاسبه‌شده یعنی، ۰.۰۰۰۴ درصد از کل سرمایه خواهد بود.
- در صورتی که ارزش مبنا از ۵۰ میلیارد ریال کمتر باشد، حجم مبنا برابر با ۵۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی خواهد بود.
- در صورتی که ارزش مبنا از ۱۰۰ میلیارد ریال بیشتر باشد، حجم مبنا برابر با ۱۰۰ میلیارد ریال تقسیم بر قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی، خواهد بود.
- حجم مبنای شرکت‌هایی که سرمایه بیش از ۲۰ هزار میلیارد ریال داشته باشد، برابر با همان مقدار معین یعنی برابر با ۰.۰۰۰۴ درصد، برای ارزش مبنای بین ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال است و کمتر و بیشتر از این مقدار مانند روش قبل محاسبه میشود.
- حجم مبنا برای بازار اول و دوم فرابورس و شرکت‌هایی که سرمایه آنها کمتر از ۲۰ هزار میلیارد ریال است، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد ریال و با سرمایه بیش از ۲۰ هزار میلیارد ریال، در بازه ارزش مبنای ۵۰ تا ۱۲۰ میلیارد ریال، همان ۰.۰۰۰۴ درصد کل معاملات محاسبه میشود. در غیر این صورت، حجم مبنا بر اساس حداقل و حداکثر ارزش مبنای معین شده، تقسیم بر قیمت پایانی معاملات محاسبه میشود.
- تفاوتی که در محاسبه حجم مبنا در بازار پایه زرد وجود دارد مربوط به حداقل ارزش مبنا و برابر با ۲۰ میلیارد ریال است. سایر قوانین یان بازار مشابه با بازار پایه است.
- قوانین مربوط به محاسبه حجم مبنا در بازار پایه نارنجی فرابورس به جز میزان حداقل ارزش مبنا که برابر با ۱۰ میلیارد ریال است، مشابه سایر بازارها خواهد بود.
- در بازار پایه فرابورس حداقل میزان مشخص‌شده برابر با 5 میلیارد ریال است.
تأثیرات مثبت و منفی حجم مبنا بر معاملات بورس
در یک جمله می‌توان گفت، تأثیر اصلی حجم مبنا بر معاملات بورس جلوگیری از افزایش یا کاهش ناگهانی قیمت سهام است. در بازار بورس ایران، حجم مبنا به عنوان یک عامل محدودکننده نوسانات معاملات به کار گرفته میشود.
وجود حجم مبنا به معامله‌گران بازار این اطمینان خاطر را می‌دهد که نوسانات قیمت بازار به دنبال خرید و فروش تعداد مشخصی از سهام به وجود آمده است. این موضوع سبب شده تا در بازار قیمت‌های کاذب ایجاد نشود. در حالیکه اگر حجم مبنا وجود نداشته باشد معامله سهام‌های شرکت حتی اگر محدود باشند، بر قیمت پایانی اثر خواهد داشت.
برخی سرمایه‌گذاران و معامله‌گران بازار بر این باورند که اعمال محدودیت‌هایی مانند حجم مبنا باعث محدودیت بازار میشود. بر اساس نظر این افراد، بهتر است قیمتها تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضای هر سهم تعیین شوند.
