اوراق قرضه چیست؟ هر آنچه سرمایه‌گذاران باید بدانند

تابه‌حال فکر کرده‌اید شرکت‌های بزرگ یا دولت‌ها چگونه منابع مالی لازم برای اجرای طرح‌های عظیم خود را فراهم می‌کنند؟ گاهی، عدم آشنایی با ابزارهای مالی مانند اوراق قرضه، باعث می‌شود فرصت‌های سرمایه‌گذاری با درآمد قابل پیش‌بینی و ریسک مدیریت‌شده را نادیده بگیریم و شاید در انتخاب مسیر سرمایه‌گذاری دچار تردید شویم. اما واقعاً اوراق قرضه چیست؟ اوراق قرضه ابزاری مالی است که نشان‌دهنده یک وام از طرف خریدار (سرمایه‌گذار) به ناشر (وام‌گیرنده، مانند دولت یا شرکت) است. ناشر تعهد می‌دهد که مبلغ اسمی وام را در تاریخ مشخصی بازپرداخت کند و معمولاً سودهای دوره‌ای معینی را نیز در طول عمر وام به سرمایه‌گذار بپردازد. این مقاله به زبان ساده شما را با تمام جنبه‌های اوراق قرضه آشنا می‌کند و به این سوال اساسی پاسخ می‌دهد که ماهیت اوراق قرضه چیست.

اوراق قرضه چیست؟ (نگاهی دقیق‌تر به مفهوم)

برای درک بهتر اینکه اوراق قرضه چیست، باید آن را به عنوان یک «سند بدهی» یا «قولنامه پرداخت» در نظر بگیریم. وقتی یک سازمان، چه دولتی و چه شرکتی، به پول نیاز پیدا می‌کند، می‌تواند به جای رفتن به بانک، این اوراق قرضه را به سرمایه‌گذاران بفروشد و از آن‌ها پول قرض کند. این کار یک رابطه مالی مشخص بین دو طرف ایجاد می‌کند. درک این رابطه، قدم اول برای فهم اوراق قرضه است و به ما نشان می‌دهد که از دیدگاه حقوقی اوراق قرضه چیست؟.

ماهیت حقوقی: سندی برای بدهی

از نظر قانونی، هر برگه از اوراق قرضه، یک قرارداد به حساب می‌آید. این قرارداد مشخص می‌کند که ناشر (کسی که پول را قرض گرفته) موظف است مبلغ مشخصی (ارزش اسمی) را در یک تاریخ معین در آینده، به دارنده آن برگه برگرداند. علاوه بر این، معمولاً ناشر قول می‌دهد که در طول این مدت، سودهای مشخصی را هم به صورت دوره‌ای پرداخت کند. پس شما با خریدن اوراق قرضه، در واقع به ناشر آن پول قرض داده‌اید. این تعریف پایه‌ای به ما کمک می‌کند تا بدانیم اساس کار اوراق قرضه چیست.

طرفین قرارداد: ناشر و دارنده

در قرارداد مالی مربوط به اوراق قرضه، دو نقش اصلی داریم:

• ناشر (Issuer): سازمانی که به پول نیاز دارد و این برگه‌های بدهی یا همان اوراق قرضه را منتشر می‌کند تا بتواند از سرمایه‌گذاران پول جمع‌آوری کند (نقش وام‌گیرنده).
• خریدار یا دارنده (Bondholder): شما یا هر سرمایه‌گذار دیگری که این اوراق قرضه را می‌خرید. شما در واقع پولتان را به ناشر قرض می‌دهید و انتظار دارید در آینده سود دریافت کنید و اصل پولتان را پس بگیرید (نقش وام‌دهنده).

شناخت این دو طرف به درک بهتر اینکه پویایی بازار اوراق قرضه چیست کمک می‌کند.

تعهدات اصلی ناشر: سود و اصل پول

ناشر اوراق قرضه در برابر پولی که از شما می‌گیرد، دو قول اصلی می‌دهد که باید به آن‌ها عمل کند:

1. پرداخت سود دوره‌ای (کوپن): ناشر باید در زمان‌های مشخصی که از قبل اعلام کرده (مثلاً هر شش ماه یا هر سال)، مبلغی را به عنوان سود به شما بپردازد. این سودها به «کوپن» معروف هستند.
2. بازپرداخت اصل مبلغ (ارزش اسمی) در سررسید: یک تاریخ مشخص در آینده به نام «تاریخ سررسید» وجود دارد که در آن روز، عمر اوراق قرضه تمام می‌شود. ناشر موظف است در آن تاریخ، مبلغ اولیه‌ای که روی برگه نوشته شده (ارزش اسمی) را به شما که آخرین دارنده آن هستید، برگرداند. درک این دو تعهد، برای فهم سازوکار اوراق قرضه اساسی است.

اجزای اصلی و ویژگی‌های اوراق قرضه

هر ورقه اوراق قرضه مثل یک محصول با مشخصات فنی خاص خودش است. شناخت این ویژگی‌ها کمک می‌کند بهتر بفهمید چه چیزی می‌خرید و چه انتظاری می‌توانید از آن داشته باشید. این جزئیات فنی به شما در فهم بهتر ماهیت اوراق قرضه کمک زیادی می‌کند. اما این اجزا و ویژگی‌های تعیین کننده برای یک ورقه اوراق قرضه چیست؟

ارزش اسمی (Face Value / Par Value)

ارزش اسمی مبلغی است که رسماً روی ورقه اوراق قرضه نوشته‌اند. این همان پولی است که ناشر قول می‌دهد در تاریخ سررسید به شما برگرداند. همچنین، سودی که پرداخت می‌کند (کوپن) معمولاً به صورت درصدی از همین ارزش اسمی محاسبه می‌کند. مثلاً ممکن است ارزش اسمی هر ورقه اوراق قرضه یک میلیون تومان باشد.

نرخ کوپن (Coupon Rate)

نرخ کوپن نشان می‌دهد که ناشر سالانه چند درصد از ارزش اسمی را به عنوان سود پرداخت می‌کند. اگر یک ورقه اوراق قرضه یک میلیون تومانی، نرخ کوپن ۱۰ درصدی داشته باشد، یعنی سالانه ۱۰۰ هزار تومان سود به دارنده آن پرداخت می‌کند. این پرداخت سود می‌تواند در فواصل زمانی مختلفی انجام شود، مثلاً سالی یک بار، یا رایج‌تر از آن، هر شش ماه یک بار (که در این مثال، هر شش ماه ۵۰ هزار تومان می‌شود). دانستن نرخ کوپن مهم است تا بدانید جریان درآمدی حاصل از این اوراق قرضه چگونه است.

تاریخ سررسید (Maturity Date)

این تاریخ، روز پایان عمر ورقه اوراق قرضه است. در این روز، ناشر باید ارزش اسمی را به شما بپردازد و دیگر تعهدی بابت آن ورقه خاص نخواهد داشت. اوراق قرضه می‌توانند سررسیدهای متفاوتی داشته باشند:

• کوتاه‌مدت: معمولاً کمتر از ۳ سال.
• میان‌مدت: بین ۳ تا ۱۰ سال.
• بلندمدت: بیش از ۱۰ سال (گاهی تا ۳۰ سال یا بیشتر).

هرچه سررسید دورتر باشد، معمولاً ریسک‌های بیشتری (مثل ریسک تغییر نرخ بهره) متوجه اوراق قرضه خواهد بود.

قیمت اوراق قرضه (Price)

اینجا یک نکته مهم وجود دارد: قیمتی که شما برای خرید یک ورقه اوراق قرضه در بازار می‌پردازید (قیمت بازار)، لزوماً همان ارزش اسمی آن نیست! قیمت بازار اوراق قرضه تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند نرخ سود رایج در اقتصاد (مثلاً سود بانکی)، میزان اعتبار و خوش‌حسابی ناشر، و مدت زمان باقی‌مانده تا سررسید، دائماً تغییر می‌کند.

• اگر نرخ سود در بازار بالاتر از نرخ کوپن اوراق قرضه شما باشد، اوراق شما کمتر جذاب می‌شود و احتمالاً قیمتش در بازار پایین‌تر از ارزش اسمی خواهد بود (به این می‌گویند فروش با تخفیف).
• برعکس، اگر نرخ سود بازار پایین‌تر از کوپن اوراق قرضه شما باشد، اوراق شما جذاب‌تر به نظر می‌رسد و قیمتش در بازار بالاتر از ارزش اسمی خواهد رفت (فروش با صرف).

درک این پویایی قیمت، به فهم سازوکار بازار اوراق قرضه در عمل کمک می‌کند.

بازده اوراق قرضه (Yield)

بازده به شما می‌گوید که سرمایه‌گذاری‌تان در این اوراق قرضه واقعاً چقدر سودآور است. این معیار از نرخ کوپن مهم‌تر است، چون قیمت خرید شما را هم در نظر می‌گیرد. اما انواع بازده اصلی برای اوراق قرضه چیست؟

• بازده اسمی: همان نرخ کوپن ساده است.
• بازده جاری: سود سالانه‌ای که می‌گیرید (کوپن) تقسیم بر قیمتی که الان در بازار برای خرید اوراق می‌پردازید. این نشان می‌دهد نسبت به پول فعلی‌تان چقدر سود نقدی می‌گیرید.
• بازده تا سررسید (YTM): این مهم‌ترین معیار است، به خصوص اگر می‌خواهید اوراق قرضه را تا آخر نگه دارید. YTM کل بازدهی سالانه‌ای را که انتظار می‌رود به دست آورید، محاسبه می‌کند. این بازده شامل تمام سودهای (کوپن‌های) آینده به‌علاوه سود یا زیانی که از تفاوت بین قیمت خرید شما و ارزش اسمی در سررسید حاصل می‌شود، است. برای مثال، اگر اوراقی را ارزان‌تر از ارزش اسمی بخرید، YTM شما از نرخ کوپن بیشتر خواهد بود. محاسبه دقیق YTM کمی پیچیده است اما مفهومش حیاتی است برای اینکه بدانید بازده واقعی این اوراق قرضه چقدر است.
• بازده تا بازخرید (YTC): اگر اوراق قرضه از نوعی باشد که ناشر می‌تواند آن را زودتر از موعد بازخرید کند، YTC نشان می‌دهد که در صورت وقوع این اتفاق، بازدهی شما چقدر خواهد بود.

تفاوت این بازده‌ها و دانستن آن‌‌ها به ما می‌گوید که معیارهای ارزیابی سودآوری اوراق قرضه چیست.

چرا دولت‌ها و شرکت‌ها اوراق قرضه منتشر می‌کنند؟

شاید بپرسید اصلاً چرا سازمان‌های بزرگ به جای وام گرفتن عادی، سراغ انتشار اوراق قرضه می‌روند؟ دلایل اصلی به نیاز آن‌ها به پول و مزایای این روش برمی‌گردد.

اهداف فراهم کردن پول

هم دولت‌ها و هم شرکت‌ها برای انجام کارهای بزرگ به پول زیادی نیاز دارند که معمولاً نمی‌توانند آن را از منابع داخلی خود تأمین کنند.

• دولت‌ها: برای جبران کسری بودجه، ساخت پروژه‌های زیربنایی مثل جاده، پل، بیمارستان، مدرسه، پرداخت بدهی‌های قبلی یا حتی مدیریت هزینه‌های جاری کشور، به انتشار اوراق قرضه روی می‌آورند.
• شرکت‌ها: برای گسترش کسب‌وکار، ساخت کارخانه جدید، خرید ماشین‌آلات، تأمین پول لازم برای خرید مواد اولیه و پرداخت حقوق (سرمایه در گردش)، بازپرداخت وام‌های گران‌تر قبلی، یا سرمایه‌گذاری روی تحقیق و نوآوری، از طریق انتشار اوراق قرضه پول جمع می‌کنند.

این نیازها نشان می‌دهد که اوراق قرضه ابزاری مهم برای تأمین مالی هستند.

مزایای این روش برای ناشر

چرا ناشران این روش را به روش‌های دیگر مثل وام بانکی یا فروش سهام ترجیح می‌دهند؟ مزیت انتشار اوراق قرضه چیست؟

• هزینه کمتر (گاهی اوقات): برای ناشران معتبر، هزینه قرض گرفتن از طریق اوراق قرضه ممکن است کمتر از هزینه گرفتن وام از بانک باشد.
• حفظ کنترل و مالکیت: وقتی شرکتی سهام می‌فروشد، بخشی از مالکیت و کنترل خود را به سهامداران جدید واگذار می‌کند. اما با فروش اوراق قرضه، فقط بدهکار می‌شود و هیچ تغییری در مالکیت شرکت ایجاد نمی‌کند. شما به عنوان دارنده اوراق، فقط یک طلبکار هستید.
• انعطاف در شرایط وام: ناشر می‌تواند شرایط اوراق قرضه (مثل مدت زمان بازپرداخت، نحوه پرداخت سود و…) را تا حدودی مطابق با نیازهای خود تنظیم کند و از بازارهای سرمایه گسترده‌تری پول جذب کند.

انواع گوناگون اوراق قرضه

اوراق قرضه یک شکل و یک نوع نیستند. آن‌ها را می‌توان بر اساس ویژگی‌های مختلفی دسته‌بندی کرد. شناخت این انواع به شما کمک می‌کند تا بهتر بفهمید گزینه‌های پیش روی شما برای سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه چه هستند و کدام مناسب شماست. سوال این است که تنوع اوراق قرضه چیست؟

بر اساس هویت ناشر (چه کسی منتشر می‌کند؟)

هویت ناشر یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده ریسک و اعتبار اوراق قرضه است:

• اوراق قرضه دولتی: دولت مرکزی یک کشور این اوراق را منتشر می‌کند. چون پشتوانه آن‌ها توانایی دولت در گرفتن مالیات و قدرت حاکمیتی است، معمولاً به عنوان امن‌ترین نوع اوراق قرضه در آن کشور شناخته می‌شوند (مثل اوراق خزانه آمریکا یا اسناد خزانه اسلامی در ایران). ریسک نکول (عدم پرداخت) آن‌ها بسیار پایین فرض می‌شود.
• اوراق قرضه شهرداری‌ها (یا دولتی محلی): نهادهای محلی مثل شهرداری‌ها، استان‌ها یا سازمان‌های دولتی منطقه‌ای این‌ها را برای تأمین مالی پروژه‌های محلی (مثل ساخت مدرسه، پارک، سیستم فاضلاب) منتشر می‌کنند. در برخی کشورها، سود این اوراق قرضه ممکن است از پرداخت مالیات معاف باشد.
• اوراق قرضه شرکتی: شرکت‌های خصوصی یا شرکت‌های دولتی این اوراق را برای تأمین مالی فعالیت‌های تجاری‌شان منتشر می‌کنند. ریسک این اوراق قرضه مستقیماً به سلامت مالی، سودآوری و اعتبار شرکت ناشر بستگی دارد. معمولاً برای جبران ریسک بالاتر نسبت به اوراق دولتی، سود بیشتری هم پرداخت می‌کنند. درک ریسک اعتباری این دسته از اوراق قرضه اهمیت بالایی دارد.
• اوراق قرضه بین‌المللی: اوراقی هستند که یک ناشر (مثلاً یک شرکت یا دولت) در خارج از کشور خودش و اغلب به واحد پولی غیر از پول کشور خودش منتشر می‌کند (مانند یوروباندها).

برای انتخاب درست، باید بدانیم تفاوت این انواع اوراق قرضه چیست.

بر اساس نحوه پرداخت سود (کوپن)

نحوه محاسبه و پرداخت سود اوراق قرضه هم می‌تواند متفاوت باشد:

• اوراق با نرخ سود ثابت: نرخ کوپن این اوراق قرضه از روز اول تا تاریخ سررسید هیچ تغییری نمی‌کند. این نوع، رایج‌ترین شکل است و به شما یک درآمد کاملاً قابل پیش‌بینی می‌دهد.
• اوراق با نرخ سود شناور: نرخ کوپن این‌ها ثابت نیست و در دوره‌های زمانی مشخصی (مثلاً هر سه یا شش ماه) بر اساس یک نرخ بهره دیگر در بازار (مانند نرخ سود بین بانکی یا نرخ اوراق خزانه کوتاه‌مدت) تنظیم مجدد می‌شود. این اوراق قرضه در محیط‌هایی که انتظار افزایش نرخ بهره وجود دارد، می‌توانند جذاب باشند زیرا سود پرداختی آن‌ها با نرخ‌های بازار بالا می‌رود.
• اوراق بدون کوپن (یا با تخفیف عمیق): این اوراق قرضه در طول عمر خود هیچ سود دوره‌ای یا کوپنی پرداخت نمی‌کنند! سود شما از این طریق به دست می‌آید که شما آن‌ها را با قیمتی بسیار کمتر از ارزش اسمی می‌خرید (مثلاً ورقه‌ای که در سررسید ۱ میلیون تومان ارزش دارد را امروز ۷۰۰ هزار تومان می‌خرید) و در تاریخ سررسید، همان ۱ میلیون تومان کامل را دریافت می‌کنید. تفاوت این دو مبلغ (۳۰۰ هزار تومان در این مثال) کل سود شما در طول دوره است. این اوراق قرضه برای اهداف سرمایه‌گذاری بلندمدت مناسب هستند.

این تنوع نشان می‌دهد که پاسخ به سوال «انواع سوددهی اوراق قرضه چیست؟» گسترده است.

بر اساس وضعیت وثیقه (تضمین)

برخی اوراق قرضه دارای پشتوانه محکم‌تری هستند:

• اوراق با وثیقه (Secured Bonds): بازپرداخت این اوراق قرضه با یک دارایی مشخص و باارزش از ناشر (مانند زمین، ساختمان، تجهیزات یا حتی سهام شرکت‌های دیگر) تضمین می‌شود. اگر ناشر نتواند پول شما را پس بدهد، آن دارایی را می‌فروشند و پول دارندگان این اوراق زودتر از بقیه طلبکاران پرداخت می‌شود. این وثیقه ریسک اوراق قرضه را کاهش می‌دهد.
• اوراق بدون وثیقه (Unsecured Bonds / Debentures): بازپرداخت این اوراق قرضه فقط بر اساس قول و اعتبار کلی شرکت ناشر است و هیچ دارایی مشخصی به عنوان وثیقه برای آن‌ها کنار نگذاشته‌اند. ریسک این اوراق کمی بیشتر است و به همین دلیل معمولاً سود بالاتری هم دارند.

بر اساس مدت زمان تا سررسید

همانطور که قبلاً اشاره شد، اوراق قرضه به کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی بر اساس زمان باقی‌مانده تا تاریخ سررسید است و بر میزان ریسک نرخ بهره و همچنین بازدهی مورد انتظار تأثیر می‌گذارد. اوراق قرضه بلندمدت معمولاً بازدهی بیشتری دارند اما به تغییرات نرخ بهره نیز حساس‌ترند.

بر اساس قابلیت‌های خاص (اختیارات ویژه)

برخی اوراق قرضه ویژگی‌های اضافی دارند که می‌توانند برای ناشر یا خریدار مفید باشند:

• اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام (Convertible Bonds): این اوراق یک آپشن جذاب به شما (دارنده) می‌دهند: می‌توانید در زمان‌های مشخص یا تحت شرایط خاصی، اوراق قرضه خود را با تعداد معینی از سهام عادی همان شرکت عوض کنید. این ویژگی به شما اجازه می‌دهد هم از سود ثابت اوراق بهره‌مند شوید و هم اگر شرکت عملکرد خوبی داشت و قیمت سهامش بالا رفت، از این رشد هم سود ببرید. برای ناشر هم این مزیت را دارد که می‌تواند با نرخ سود کمتری پول قرض کند.
• اوراق قرضه قابل بازخرید (Callable Bonds): این اوراق یک اختیار به ناشر می‌دهند: ناشر می‌تواند اگر بخواهد، اوراق قرضه را زودتر از تاریخ سررسید از شما بخرد (معمولاً با پرداخت مبلغی کمی بیشتر از ارزش اسمی به عنوان جریمه). ناشران معمولاً وقتی این کار را می‌کنند که نرخ‌های سود در بازار به شدت کاهش یافته باشد و بتوانند با انتشار اوراق جدید با سود کمتر، بدهی قبلی خود را تسویه کنند. این ویژگی برای ناشر خوب است اما برای شما ریسک محسوب می‌شود (ریسک بازخرید).
• اوراق قرضه قابل فروش (Puttable Bonds): این اوراق برعکس حالت قبل، یک اختیار به شما (دارنده) می‌دهند: شما می‌توانید اگر بخواهید، اوراق قرضه را زودتر از تاریخ سررسید، در تاریخ‌های مشخص و با قیمتی معین، به خود ناشر بفروشید. این ویژگی برای شما خوب است، چون اگر نگران وضعیت مالی ناشر شوید یا نرخ‌های سود در بازار به شدت بالا برود، می‌توانید زودتر پولتان را پس بگیرید و از زیان احتمالی جلوگیری کنید.

این قابلیت‌های خاص نشان می‌دهند که ویژگی‌های انواع اوراق قرضه می‌تواند بسیار متنوع باشد.

رتبه‌بندی اعتباری اوراق قرضه (سنجش اعتبار ناشر)

وقتی می‌خواهید پولتان را جایی سرمایه‌گذاری کنید، مخصوصاً به صورت قرض دادن، حتماً می‌خواهید بدانید طرف مقابل چقدر قابل اعتماد است. رتبه‌بندی اعتباری دقیقاً همین کار را برای اوراق قرضه انجام می‌دهد و ابزاری حیاتی برای ارزیابی ریسک است.

اهمیت رتبه‌بندی در سنجش ریسک

رتبه اعتباری، مانند یک نمره یا امتیاز، نشان می‌دهد که احتمال اینکه ناشر اوراق قرضه نتواند به تعهداتش (پرداخت سودها و اصل پول) عمل کند چقدر است. موسسات مستقل و تخصصی این ارزیابی را انجام می‌دهند. رتبه بالاتر به معنی ریسک کمتر (احتمال نکول پایین‌تر) و رتبه پایین‌تر به معنی ریسک بیشتر است. سرمایه‌گذاران از این رتبه‌ها استفاده می‌کنند تا تصمیم بگیرند آیا بازدهی پیشنهادی اوراق قرضه، به ریسکی که متحمل می‌شوند می‌ارزد یا نه. این رتبه‌بندی‌ها به روشنی جنبه ریسک سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه را نشان می‌دهند.

مؤسسات معتبر رتبه‌بندی

چند شرکت بزرگ و شناخته‌شده در دنیا وجود دارند که کار اصلی‌شان تحلیل وضعیت مالی شرکت‌ها و دولت‌ها و دادن رتبه اعتباری به بدهی‌های آن‌ها (از جمله اوراق قرضه) است. معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از: استاندارد اند پورز (S&P Global Ratings)، مودیز (Moody’s Investors Service) و فیچ (Fitch Ratings). این موسسات با بررسی دقیق عواملی مانند صورت‌های مالی، میزان بدهی، سودآوری، جریان نقدینگی، وضعیت صنعت، کیفیت مدیریت و شرایط اقتصادی کلان، به ناشران و اوراق قرضه آن‌ها رتبه می‌دهند.

درجات مختلف رتبه‌بندی (از AAA تا D)

رتبه‌های اعتباری معمولاً با استفاده از حروف الفبا (با ترکیبی از حروف بزرگ و کوچک و گاهی اعداد یا علائم + و -) نشان داده می‌شوند. هر موسسه سیستم رتبه‌بندی کمی متفاوت دارد، اما مفهوم کلی آن‌ها شبیه به هم است. به‌طور کلی، این رتبه‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• درجه سرمایه‌گذاری (Investment Grade): این‌ها رتبه‌های بالا هستند (مثلاً در سیستم S&P از AAA که بالاترین کیفیت است تا BBB-) و نشان می‌دهند که ناشر توانایی بالایی برای بازپرداخت بدهی‌هایش دارد و ریسک نکول بسیار پایین است. بسیاری از سرمایه‌گذاران نهادی (مثل صندوق‌های بازنشستگی) فقط مجاز به خرید اوراق قرضه با این درجه هستند.
• درجه سوداگرانه (Speculative Grade / Non-Investment Grade / Junk): این‌ها رتبه‌های پایین‌تر هستند (مثلاً در سیستم S&P از BB+ تا D که به معنی نکول یا ورشکستگی است). این رتبه‌ها نشان می‌دهند که ریسک عدم بازپرداخت توسط ناشر به طور قابل توجهی بالاتر است. به همین دلیل، این اوراق قرضه که به «اوراق بنجل» (Junk Bonds) یا «اوراق پربازده» (High-Yield Bonds) هم معروفند، باید سود (بازدهی) بسیار بیشتری نسبت به اوراق قرضه درجه سرمایه‌گذاری ارائه دهند تا سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر را جذب کنند.

تفاوت در ریسک و بازده بین این دو دسته، یکی از جنبه‌های مهم در درک تفاوت انواع اوراق قرضه است.

تأثیر رتبه اعتباری بر قیمت و بازده

رتبه اعتباری تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر رفتار اوراق قرضه در بازار دارد:

• قیمت: اوراق قرضه با رتبه بالاتر (امن‌تر) معمولاً قیمت بالاتری در بازار دارند.
• بازده: اوراق قرضه با رتبه بالاتر بازدهی (YTM) کمتری ارائه می‌دهند، زیرا سرمایه‌گذاران برای امنیت بیشتر حاضرند سود کمتری دریافت کنند. برعکس، اوراق با رتبه پایین‌تر باید بازدهی بالاتری پیشنهاد دهند تا ریسک بالاترشان را جبران کنند.
• نوسانات: هرگونه تغییر در رتبه اعتباری یک ناشر (چه ارتقا و چه تنزل رتبه) توسط موسسات رتبه‌بندی، می‌تواند باعث تغییرات سریع و شدید در قیمت اوراق قرضه آن در بازار شود.

ریسک‌های سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه

هیچ سرمایه‌گذاری بدون ریسک نیست و اوراق قرضه هم از این قاعده مستثنی نیستند. گرچه اغلب کم‌ریسک‌تر از سهام هستند، اما مهم است که با خطرات احتمالی آن‌ها آشنا باشید. شناخت این ریسک‌ها بخش حیاتی از درک ریسک‌های اصلی اوراق قرضه و مناسب بودن این سرمایه‌گذاری برای شماست. اصلی‌ترین ریسک‌های اوراق قرضه چیست؟

ریسک نرخ بهره (مهم‌ترین ریسک)

این ریسک به تأثیر تغییرات نرخ بهره در کل اقتصاد بر قیمت اوراق قرضه موجود اشاره دارد. رابطه بین قیمت اوراق قرضه (به‌ویژه با نرخ ثابت) و نرخ بهره، معکوس است:

• اگر نرخ بهره بالا برود: اوراق قرضه‌ای که تازه منتشر می‌شوند، سود بیشتری خواهند داشت. در نتیجه، اوراق قدیمی‌تر که سود کمتری می‌دهند، برای سرمایه‌گذاران کمتر جذاب می‌شوند و قیمت آن‌ها در بازار کاهش می‌یابد تا بازدهی‌شان به سطح بازدهی اوراق جدید نزدیک شود.
• اگر نرخ بهره پایین بیاید: اوراق قدیمی‌تر با سود بالاترشان، بسیار جذاب می‌شوند و تقاضا برای خریدشان بالا می‌رود، در نتیجه قیمتشان در بازار افزایش می‌یابد.

این ریسک برای اوراق قرضه بلندمدت (با سررسید دورتر) بسیار بیشتر از اوراق کوتاه‌مدت است، چون پول شما برای مدت طولانی‌تری در معرض نوسانات نرخ بهره قرار می‌گیرد. درک میزان حساسیت قیمت اوراق قرضه به نرخ بهره، بسیار مهم است.

ریسک اعتباری یا نکول (ریسک عدم پرداخت)

این خطر همیشه وجود دارد که ناشر اوراق قرضه (شرکت یا حتی دولت) نتواند به تعهدات خود عمل کند و سودهای دوره‌ای یا اصل پول را در زمان مقرر پرداخت نکند. به این اتفاق «نکول» (Default) می‌گویند. اگرچه ریسک نکول برای اوراق قرضه دولتی کشورهای بسیار معتبر (مثل آمریکا یا آلمان) تقریباً صفر در نظر گرفته می‌شود، اما برای اوراق قرضه شرکتی، این ریسک بسته به وضعیت مالی و اعتبار شرکت می‌تواند کم یا زیاد باشد. برای اوراق بنجل (Junk Bonds)، این ریسک بسیار قابل توجه است. نکول می‌تواند منجر به از دست رفتن بخشی یا تمام سرمایه شما شود. پرسیدن اینکه «اعتبار ناشر این اوراق قرضه چقدر است؟» اولین قدم برای سنجش این ریسک است.

ریسک تورم (کاهش قدرت خرید)

تورم به معنی افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و کاهش ارزش پول در طول زمان است. ریسک تورم برای اوراق قرضه (مخصوصاً با نرخ ثابت) به این معنی است که سودهای ثابتی که شما دریافت می‌کنید و اصل پولی که در سررسید پس می‌گیرید، ممکن است در آینده قدرت خرید کمتری نسبت به امروز داشته باشد. اگر نرخ تورم از نرخ کوپن اوراق قرضه شما بالاتر باشد، بازده واقعی شما (پس از کسر اثر تورم) منفی خواهد بود و عملاً سرمایه‌گذاری شما ارزش خود را از دست داده است.

ریسک نقدشوندگی (سختی در فروش)

نقدشوندگی به این معنی است که چقدر راحت و سریع می‌توانید یک دارایی را بدون تأثیر قابل توجه بر قیمت آن، به پول نقد تبدیل کنید. اوراق قرضه دولتی معمولاً نقدشوندگی بسیار بالایی دارند و به راحتی در بازار خرید و فروش می‌شوند. اما برخی اوراق قرضه شرکتی یا شهرداری‌ها، به خصوص اگر ناشران کوچک‌تر آن‌ها را منتشر کرده باشند یا حجم معاملات کمی داشته باشند، ممکن است نقدشوندگی پایینی داشته باشند. این یعنی اگر نیاز فوری به پول داشته باشید، ممکن است برای فروش آن‌ها با مشکل مواجه شوید یا مجبور شوید آن‌ها را با قیمتی کمتر از ارزش واقعی‌شان بفروشید.

ریسک بازسرمایه‌گذاری (سرمایه‌گذاری مجدد با نرخ پایین‌تر)

این ریسک بیشتر در زمانی مطرح می‌شود که نرخ‌های بهره در حال کاهش هستند. دو حالت دارد:

1. وقتی شما سودهای دوره‌ای (کوپن) اوراق قرضه را دریافت می‌کنید، نمی‌توانید آن‌ها را با همان نرخ سود بالایی که اوراق اصلی‌تان دارد، دوباره سرمایه‌گذاری کنید، چون نرخ‌ها در بازار پایین آمده است.
2. وقتی اوراق قرضه شما به سررسید می‌رسد و اصل پولتان را پس می‌گیرید، نمی‌توانید اوراق جدیدی با همان نرخ سود جذاب قبلی پیدا کنید و مجبورید پولتان را با نرخ‌های پایین‌تر موجود در بازار سرمایه‌گذاری کنید.

این ریسک برای اوراق قرضهای که کوپن بالایی دارند یا قابل بازخرید هستند، بیشتر است.

ریسک بازخرید (برای اوراق Callable)

این ریسک فقط مربوط به اوراق قرضه‌ای است که قابل بازخرید توسط ناشر هستند (Callable Bonds). اگر نرخ بهره در بازار به طور قابل توجهی کاهش یابد، ناشر ممکن است از حق خود استفاده کند و اوراق را زودتر از موعد سررسید از شما بازخرید کند (تا بتواند اوراق جدید با هزینه کمتر منتشر کند). این اتفاق برای شما دو مشکل ایجاد می‌کند: اول اینکه جریان سودهای آینده را از دست می‌دهید، و دوم اینکه پولتان را در زمانی پس می‌گیرید که نرخ‌های بهره پایین است و پیدا کردن فرصت سرمایه‌گذاری مجدد با بازدهی خوب دشوار است (یعنی دچار ریسک بازسرمایه‌گذاری هم می‌شوید).

مزایای سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه

حالا که با ریسک‌ها آشنا شدیم، بیایید ببینیم چرا با وجود این خطرات، اوراق قرضه هنوز بخش مهمی از سبد سرمایه‌گذاری بسیاری از افراد و موسسات را تشکیل می‌دهند. درک این مزایا به شما کمک می‌کند تا بفهمید جنبه مثبت سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه چیست.

شاید بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین مزیت اوراق قرضه، به خصوص انواع با سود ثابت، ایجاد یک جریان درآمد منظم و قابل پیش‌بینی از طریق پرداخت‌های کوپن باشد. شما از قبل می‌دانید که در چه تاریخ‌هایی و چه مبلغی سود دریافت خواهید کرد. این ویژگی برای افرادی که به دنبال درآمد دوره‌ای برای پوشش هزینه‌های زندگی هستند (مانند بازنشستگان) یا کسانی که ثبات را به سودهای بالا و پرنوسان ترجیح می‌دهند، بسیار ارزشمند است.

ریسک کمتر نسبت به سهام (به‌طور کلی)

اگرچه اوراق قرضه هم ریسک دارند، اما به طور کلی و در مقایسه با سهام، سرمایه‌گذاری کم‌ریسک‌تری به حساب می‌آیند. دلایل اصلی این امر عبارتند از:

• نوسانات کمتر قیمت: قیمت اوراق قرضه معمولاً نوسانات کمتری نسبت به قیمت سهام دارد.
• اولویت در بازپرداخت: در صورت بروز مشکلات مالی برای شرکت یا ورشکستگی آن، دارندگان اوراق قرضه (به عنوان طلبکار) نسبت به سهامداران (به عنوان مالک) در دریافت پول خود اولویت دارند. یعنی اول باید بدهی به دارندگان اوراق پرداخت شود و بعد اگر چیزی باقی ماند، به سهامداران می‌رسد.

البته باید توجه داشت که این ریسک کمتر به معنی بازدهی بالقوه کمتر نسبت به سهام در بلندمدت نیز هست. دانستن توازن ریسک و بازده در اوراق قرضه مهم است.

حفظ اصل سرمایه (در صورت نگهداری تا سررسید)

اگر شما یک ورقه اوراق قرضه را بخرید و آن را تا تاریخ سررسید نگه دارید، و البته اگر ناشر دچار مشکل نشود و نکول نکند، در تاریخ سررسید دقیقاً همان مبلغ ارزش اسمی اوراق را پس خواهید گرفت. این ویژگی «حفظ اصل سرمایه» برای سرمایه‌گذارانی که تحمل ریسک پایینی دارند یا برای اهداف مالی کوتاه‌مدت‌تر برنامه‌ریزی می‌کنند، جذاب است. (البته همانطور که گفتیم، ریسک تورم همچنان می‌تواند قدرت خرید این اصل پول را کاهش دهد).

تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری (کاهش ریسک کلی)

یکی از اصول مهم سرمایه‌گذاری، متنوع‌سازی یا «نگذاشتن همه تخم‌مرغ‌ها در یک سبد» است. اوراق قرضه نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. قیمت اوراق قرضه اغلب رفتار متفاوتی نسبت به قیمت سهام دارد؛ یعنی ممکن است زمانی که بازار سهام در حال ریزش است، بازار اوراق قرضه وضعیت بهتری داشته باشد یا حتی رشد کند (به این می‌گویند همبستگی پایین یا منفی). افزودن اوراق قرضه به سبدی که عمدتاً از سهام تشکیل شده، می‌تواند باعث کاهش نوسانات کلی ارزش سبد (کاهش ریسک) شود و به نوعی در دوره‌های بد بازار سهام، نقش متعادل‌کننده را بازی کند. درک نقش تنوع‌بخشی اوراق قرضه برای ساخت یک پرتفوی متعادل ضروری است.

نحوه خرید و فروش اوراق قرضه

خب، حالا که با مفهوم، انواع، ریسک‌ها و مزایای اوراق قرضه آشنا شدیم، سوال بعدی این است که چطور می‌توانیم آن‌ها را بخریم یا بفروشیم؟ راه‌های مختلفی برای ورود به این بازار وجود دارد. دانستن این راه‌ها، بخش عملی درک چگونگی سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه است.

بازار اولیه (خرید مستقیم در زمان انتشار)

بازار اولیه جایی است که اوراق قرضه برای اولین بار توسط ناشر (دولت یا شرکت) به سرمایه‌گذاران عرضه می‌شود. این فرآیند شبیه پیش‌خرید یا خرید در زمان عرضه اولیه سهام است و به آن «پذیره‌نویسی» هم می‌گویند. معمولاً سرمایه‌گذاران بزرگ نهادی (مثل بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری) خریداران اصلی در بازار اولیه هستند، اما گاهی اوقات سرمایه‌گذاران خرد هم می‌توانند از طریق کارگزاری‌ها یا سامانه‌های مشخص دولتی در پذیره‌نویسی اوراق قرضه شرکت کنند.

بازار ثانویه (خرید و فروش بین سرمایه‌گذاران)

بعد از اینکه اوراق قرضه یک بار در بازار اولیه فروخته شد، دارندگان آن می‌توانند آن را قبل از رسیدن به تاریخ سررسید، به سرمایه‌گذاران دیگر بفروشند. این خرید و فروش‌ها در بازاری به نام «بازار ثانویه» انجام می‌شود. بیشتر حجم معاملات اوراق قرضه در دنیا در بازار ثانویه صورت می‌گیرد. این بازار ممکن است به شکل یک بورس اوراق بهادار سازمان‌یافته باشد (برای برخی اوراق خاص) یا به صورت غیرمتمرکز و از طریق شبکه‌ای از کارگزاران و معامله‌گران (که به آن بازار فرابورس یا OTC می‌گویند) عمل کند. قیمت‌ها در بازار ثانویه بر اساس عرضه و تقاضا و سایر عوامل بازار تعیین می‌شود.

نقش کارگزاران (واسطه‌های معاملاتی)

شما به عنوان یک سرمایه‌گذار حقیقی یا خرد، معمولاً برای خرید و فروش اوراق قرضه در بازار ثانویه نیاز به یک واسطه دارید که همان شرکت کارگزاری است. شما سفارش خرید یا فروش خود را به کارگزار می‌دهید و او آن را در بازار برای شما اجرا می‌کند و در ازای آن کارمزدی دریافت می‌کند. کارگزاران دسترسی به سامانه‌های معاملاتی دارند و می‌توانند بهترین قیمت موجود در بازار را برای شما پیدا کنند.

صندوق‌های سرمایه‌گذاری اوراق قرضه (راه آسان و متنوع)

یکی از ساده‌ترین و محبوب‌ترین راه‌ها برای سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه، به خصوص برای افراد غیرمتخصص یا کسانی که سرمایه کمی دارند، خریدن واحدهای «صندوق‌های سرمایه‌گذاری اوراق قرضه» است. این صندوق‌ها پول تعداد زیادی سرمایه‌گذار را جمع‌آوری می‌کنند و با آن سبد متنوعی از انواع مختلف اوراق قرضه (دولتی، شرکتی، با سررسیدهای مختلف و…) را خریداری و مدیریت می‌کنند. افراد حرفه‌ای مدیریت این صندوق‌ها را بر عهده دارند. با خرید واحدهای این صندوق‌ها، شما با یک تیر چند نشان می‌زنید:

• تنوع‌بخشی فوری: با مقدار کمی پول، در تعداد زیادی اوراق قرضه مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنید.
• مدیریت حرفه‌ای: نیازی نیست خودتان اوراق مناسب را انتخاب و تحلیل کنید.
• نقدشوندگی بالا: معمولاً خرید و فروش واحدهای این صندوق‌ها (به خصوص اگر از نوع ETF باشند که در بورس معامله می‌شوند) آسان‌تر از خرید و فروش تک‌تک اوراق قرضه است.

این صندوق‌ها پاسخ خوبی برای کسانی هستند که دنبال راحت‌ترین راه استفاده از مزایای اوراق قرضه هستند.

عوامل مؤثر بر قیمت اوراق قرضه در بازار

همانطور که گفتیم، قیمت اوراق قرضه در بازار ثانویه ثابت نیست و مانند قیمت سهام، دائماً در حال نوسان است. درک عواملی که باعث این بالا و پایین رفتن‌ها می‌شوند، به شما کمک می‌کند تا رفتار بازار را بهتر پیش‌بینی کنید و تصمیمات بهتری بگیرید. این عوامل تعیین می‌کنند که ارزش بازاری اوراق قرضه چیست؟

۱. تغییرات نرخ بهره (عامل اصلی)

باز هم تکرار می‌کنیم: رابطه قیمت اوراق قرضه با نرخ بهره معکوس است. وقتی نرخ‌های بهره در کل اقتصاد (مثلاً نرخ سود بانکی یا نرخ بهره‌ای که بانک مرکزی تعیین می‌کند) بالا می‌رود، قیمت اوراق قرضه موجود (با نرخ ثابت) پایین می‌آید و وقتی نرخ بهره پایین می‌آید، قیمت اوراق بالا می‌رود. این مهم‌ترین نیروی اثرگذار بر بازار اوراق قرضه است.

۲. وضعیت اقتصادی کلان (رونق و رکود)

شرایط کلی اقتصاد نیز تأثیرگذار است. در دوران رشد و رونق اقتصادی، ممکن است سرمایه‌گذاران به سمت سرمایه‌گذاری‌های پرریسک‌تری مثل سهام تمایل بیشتری پیدا کنند و تقاضا برای اوراق قرضه (به خصوص دولتی) کمتر شود. در دوران رکود اقتصادی یا بی‌ثباتی، سرمایه‌گذاران به دنبال امنیت بیشتر هستند و به سمت اوراق قرضه امن‌تر هجوم می‌برند که باعث افزایش قیمت آن‌ها می‌شود. انتظارات در مورد تورم آینده نیز نقش مهمی ایفا می‌کند، زیرا تورم بالاتر معمولاً منجر به افزایش نرخ بهره و کاهش قیمت اوراق قرضه می‌شود.

۳. رتبه اعتباری ناشر و تغییرات آن

سلامت مالی و اعتبار ناشر اهمیت زیادی دارد. اگر یک موسسه رتبه‌بندی، رتبه اعتباری یک شرکت یا دولت را افزایش دهد، این خبر خوب باعث افزایش تقاضا و قیمت اوراق قرضه آن می‌شود. برعکس، اگر رتبه اعتباری کاهش یابد یا اخبار منفی در مورد وضعیت مالی ناشر منتشر شود، سرمایه‌گذاران نگران می‌شوند و قیمت اوراق قرضه آن کاهش می‌یابد.

۴. عرضه و تقاضا در بازار

مانند هر کالای دیگری، قیمت اوراق قرضه نیز تابع قانون عرضه و تقاضاست. اگر تقاضا برای خرید یک نوع خاص اوراق قرضه (مثلاً به دلیل جذابیت سود یا امنیت آن) زیاد شود، قیمتش بالا می‌رود. اگر ناشران زیادی اقدام به انتشار اوراق جدید کنند (افزایش عرضه)، ممکن است قیمت‌ها تحت فشار قرار گیرند و کاهش یابند.

۵. زمان باقی‌مانده تا سررسید

هرچه یک ورقه اوراق قرضه به تاریخ سررسید خود نزدیک‌تر می‌شود، قیمت بازار آن به طور طبیعی به سمت ارزش اسمی‌اش حرکت می‌کند (چه از بالا و چه از پایین). به این پدیده «کشش به سمت ارزش اسمی» (Pull to Par) می‌گویند. دلیلش این است که در تاریخ سررسید، دقیقاً ارزش اسمی پرداخت خواهد شد، پس هرچه به آن تاریخ نزدیک‌تر شویم، عدم قطعیت کمتر می‌شود. همچنین، هرچه زمان تا سررسید کمتر باشد، حساسیت قیمت اوراق قرضه به تغییرات نرخ بهره نیز کاهش می‌یابد.

مالیات اوراق قرضه

یکی از ملاحظات مهم در هر سرمایه‌گذاری، بحث مالیات است. سودی که شما از اوراق قرضه به دست می‌آورید نیز معمولاً مشمول مالیات می‌شود، هرچند قوانین دقیق آن در هر کشوری متفاوت است. آگاهی از این قوانین به درک کامل ملاحظات مالی سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه کمک می‌کند.

مالیات بر درآمد حاصل از کوپن‌ها

سودهای دوره‌ای یا کوپن‌هایی که از اوراق قرضه دریافت می‌کنید، در بیشتر کشورها به عنوان «درآمد بهره‌ای» شناخته می‌شوند و معمولاً مانند سایر درآمدهای شما (مثل حقوق) مشمول مالیات بر درآمد می‌شوند. نرخ این مالیات بستگی به قوانین مالیاتی کشور و طبقه درآمدی شما دارد.

مالیات بر عایدی سرمایه (سود حاصل از فروش)

اگر شما یک ورقه اوراق قرضه را در بازار ثانویه با قیمتی بالاتر از قیمتی که برای خرید آن پرداخته‌اید بفروشید، این سودی که از تفاوت قیمت به دست آورده‌اید، «عایدی سرمایه» نامیده می‌شود. این عایدی نیز در بسیاری از کشورها مشمول مالیات است. نرخ مالیات بر عایدی سرمایه ممکن است بسته به اینکه اوراق را برای چه مدتی نگه داشته‌اید (کوتاه‌مدت یا بلندمدت) متفاوت باشد.

تفاوت‌های مالیاتی احتمالی (معافیت‌ها)

نکته مهم این است که گاهی اوقات دولت‌ها برای تشویق سرمایه‌گذاری در انواع خاصی از اوراق قرضه، معافیت‌های مالیاتی در نظر می‌گیرند. برای مثال:

• در برخی کشورها، سود حاصل از اوراق قرضه دولتی ممکن است از مالیات‌های محلی یا ایالتی معاف باشد.
• سود اوراق قرضه شهرداری‌ها در برخی کشورها ممکن است هم از مالیات کشوری و هم مالیات محلی معاف باشد که آن‌ها را برای سرمایه‌گذاران با درآمدهای بالا بسیار جذاب می‌کند.
• برای اوراق قرضه بدون کوپن، نحوه محاسبه مالیات ممکن است متفاوت باشد و گاهی اوقات حتی قبل از سررسید و دریافت پول، ملزم به پرداخت مالیات بر سود شناسایی شده (ولی دریافت نشده) باشید.

نقش اوراق قرضه در سبد سرمایه‌گذاری (پرتفوی)

اوراق قرضه فقط یک ابزار سرمایه‌گذاری منفرد نیستند، بلکه می‌توانند نقش استراتژیک مهمی در ترکیب کلی دارایی‌های شما یا همان سبد سرمایه‌گذاری (پرتفوی) ایفا کنند. اینکه چه میزان از سرمایه‌تان را به اوراق قرضه اختصاص دهید و از چه نوعی استفاده کنید، به اهداف مالی، افق زمانی و میزان ریسک‌پذیری شما بستگی دارد. درک نقش استراتژیک اوراق قرضه در سبد دارایی، بسیار مهم است.

استراتژی‌های استفاده از اوراق قرضه در سبد

بسته به اهداف شما، اوراق قرضه می‌توانند به روش‌های مختلفی در سبدتان به کار گرفته شوند:

• برای تولید درآمد پایدار: اگر هدف اصلی شما دریافت یک جریان درآمد منظم و قابل اتکاست، بخش قابل توجهی از سبدتان را می‌توانید به اوراق قرضه با کوپن‌های مناسب اختصاص دهید.
• برای کاهش ریسک کلی سبد: اگر سبد شما عمدتاً شامل دارایی‌های پرریسک‌تری مثل سهام است، افزودن اوراق قرضه (به خصوص دولتی یا با رتبه بالا) می‌تواند نوسانات کلی ارزش سبدتان را کاهش دهد و در زمان‌های سخت بازار، از شدت زیان‌ها بکاهد.
• برای حفظ اصل سرمایه: اگر به پولتان در آینده نزدیک نیاز دارید یا تحمل ریسک پایینی دارید، اوراق قرضه کوتاه‌مدت و با کیفیت بالا می‌توانند گزینه مناسبی برای پارک کردن پول و حفظ ارزش آن باشند.
• برای پوشش در برابر تورم: اگر نگران کاهش قدرت خرید پولتان به دلیل تورم هستید، می‌توانید از انواع خاصی از اوراق قرضه که ارزش یا سودشان با نرخ تورم تعدیل می‌شود (مانند TIPS در آمریکا) استفاده کنید.

تخصیص دارایی: چه ترکیبی از سهام و اوراق قرضه مناسب است؟

یکی از مهم‌ترین تصمیمات در مدیریت سرمایه‌گذاری، تعیین درصد مناسب برای هر دسته از دارایی‌ها (مثل سهام، اوراق قرضه، ملک، طلا و…) در سبد شماست. این کار «تخصیص دارایی» (Asset Allocation) نامیده می‌شود. هیچ فرمول جادویی و یکسانی برای همه وجود ندارد، اما چند اصل کلی وجود دارد:

• سن و افق زمانی: سرمایه‌گذاران جوان‌تر که زمان بیشتری تا بازنشستگی دارند، معمولاً می‌توانند ریسک بیشتری را بپذیرند و درصد بالاتری از سبد خود را به سهام (با پتانسیل رشد بالاتر) اختصاص دهند. با افزایش سن و نزدیک شدن به زمان نیاز به پول، معمولاً توصیه می‌شود سهم اوراق قرضه (امن‌تر و با درآمد ثابت) در سبد افزایش یابد. یک قاعده سرانگشتی قدیمی (که البته همیشه دقیق نیست) می‌گوید درصد اوراق قرضه باید تقریباً معادل سن شما باشد.
• میزان ریسک‌پذیری: شخصیت و تحمل افراد در برابر نوسانات بازار متفاوت است. افرادی که ریسک‌گریزتر هستند، باید سهم بیشتری را به اوراق قرضه اختصاص دهند، در حالی که افراد ریسک‌پذیرتر ممکن است درصد بیشتری سهام داشته باشند.
• اهداف مالی: هدف شما از سرمایه‌گذاری (مثلاً خرید خانه در ۵ سال آینده، یا پس‌انداز برای بازنشستگی در ۳۰ سال آینده) نیز بر ترکیب مناسب سبد تأثیر می‌گذارد.

مشورت با یک مشاور مالی می‌تواند به شما در تعیین ترکیب بهینه برای شرایط خاص خودتان کمک کند و روشن کند که بهترین ترکیب اوراق قرضه با سایر دارایی‌ها برای شما چیست.

تفاوت اوراق قرضه با سایر ابزارهای مالی

برای اینکه تصویر واضح‌تری از اوراق قرضه داشته باشیم، خوب است آن را با دو ابزار مالی بسیار رایج دیگر، یعنی سهام و سپرده بانکی، مقایسه کنیم. این مقایسه به ما کمک می‌کند تا بفهمیم ویژگی‌های منحصر به فرد اوراق قرضه چیست.

تفاوت با سهام (اوراق مالکیت)

• ماهیت: تفاوت اصلی اینجاست: با خرید اوراق قرضه، شما به ناشر وام می‌دهید و یک طلبکار هستید. با خرید سهام، شما بخشی از مالکیت شرکت را می‌خرید و یک مالک (سهامدار) می‌شوید.
• بازده: بازده اوراق قرضه معمولاً به صورت سود (کوپن) ثابت و از پیش تعیین شده است. بازده سهام به دو شکل است: سود تقسیمی (که تضمین شده نیست و به تصمیم شرکت بستگی دارد) و افزایش قیمت سهام در بازار (که کاملاً متغیر و غیرقابل پیش‌بینی است).
• ریسک: به طور کلی، اوراق قرضه ریسک کمتری نسبت به سهام دارند، اما پتانسیل بازدهی آن‌ها نیز معمولاً کمتر است. سهام ریسک بالاتری دارد اما پتانسیل رشد و بازدهی بیشتری در بلندمدت ارائه می‌دهد.
• حقوق: دارندگان اوراق قرضه در مدیریت شرکت دخالتی ندارند و حق رأی در مجامع عمومی ندارند. سهامداران عادی معمولاً حق رأی دارند و می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های شرکت مشارکت کنند.
• اولویت در زمان مشکل: اگر شرکت دچار مشکل مالی یا ورشکستگی شود، قانوناً اول باید بدهی‌های شرکت به طلبکاران (از جمله دارندگان اوراق قرضه) پرداخت شود و تنها در صورتی که پولی باقی ماند، به مالکان (سهامداران) چیزی می‌رسد.

این مقایسه روشن می‌کند که جایگاه اوراق قرضه در مقابل سهام چگونه است.

تفاوت با سپرده بانکی

• ریسک: سپرده‌های بانکی (تا سقف مشخصی که قانون تعیین می‌کند) معمولاً تحت پوشش بیمه سپرده دولتی هستند و ریسک از دست دادن اصل پول در آن‌ها بسیار بسیار پایین است (نزدیک به صفر). اوراق قرضه (به جز اوراق دولتی بسیار معتبر) دارای ریسک اعتباری هستند، یعنی این احتمال وجود دارد که ناشر نتواند پول شما را پس بدهد.
• بازده: بازده (سود) اوراق قرضه، به خصوص انواع شرکتی یا بلندمدت، معمولاً به طور قابل توجهی بالاتر از نرخ سودی است که بانک‌ها به سپرده‌های عادی پرداخت می‌کنند. این بازده بالاتر، جبرانی برای ریسک بیشتر آن‌هاست.
• نقدشوندگی: پول شما در سپرده بانکی معمولاً هر زمان که بخواهید به راحتی در دسترس است (نقدشوندگی بسیار بالا). اوراق قرضه نیز در بازار ثانویه قابل فروش هستند، اما سرعت و قیمت فروش آن‌ها به شرایط بازار بستگی دارد و ممکن است به سرعت پول نقد نشوند یا مجبور شوید با قیمت پایین‌تری بفروشید. نقدشوندگی اوراق مختلف، متفاوت است.
• قابلیت معامله در بازار: اوراق قرضه، اوراق بهاداری هستند که قیمتشان در بازار نوسان می‌کند و می‌توان آن‌ها را خرید و فروش کرد. سپرده بانکی این ویژگی را ندارد.

درک این تفاوت‌ها به شما کمک می‌کند تا بدانید هر کدام از این ابزارها برای چه هدفی مناسب‌تر هستند و نقش متمایز اوراق قرضه در میان آن‌ها چیست.

اوراق بدهی در ایران (جایگزین‌های شرعی اوراق قرضه)

در ایران و سایر کشورهای اسلامی، به دلیل اینکه دریافت و پرداخت بهره ثابت (ربا) از نظر شرعی مجاز نیست، ابزارهای مالی جایگزینی طراحی کرده‌اند که کارکردی شبیه به اوراق قرضه دارند اما بر اساس قراردادهای مورد تایید اسلام (مانند مشارکت، اجاره، خرید و فروش) عمل می‌کنند. آشنایی با این ابزارها برای سرمایه‌گذاری در بازار مالی ایران ضروری است و به نوعی، پاسخی بومی و اسلامی به نیازهایی می‌دهد که در غرب با اوراق قرضه متعارف پاسخ داده می‌شود.

اوراق مشارکت

این اوراق معمولاً برای تأمین مالی پروژه‌های مشخص عمرانی یا اقتصادی (مثلاً ساخت یک کارخانه یا یک سد) منتشر می‌شوند. شما با خرید این اوراق، به نسبت سرمایه‌تان در منافع (و طبق قرارداد، گاهی در زیان احتمالی) آن پروژه شریک می‌شوید. معمولاً یک «سود علی‌الحساب» به صورت دوره‌ای پرداخت می‌شود و در پایان پروژه یا دوره‌های مشخص، «سود قطعی» بر اساس عملکرد واقعی پروژه محاسبه و تسویه می‌گردد. اغلب، بازپرداخت اصل پول و پرداخت حداقل سود توسط ناشر یا نهاد ثالثی تضمین می‌شود تا ریسک سرمایه‌گذار کاهش یابد. تفاوت کلیدی با اوراق قرضه، ماهیت «مشارکت در سود» به جای «دریافت بهره ثابت» است.

انواع صکوک (اوراق بهادار اسلامی)

«صکوک» (جمع کلمه عربی صَک به معنی سند یا گواهی) نام کلی اوراق بهادار اسلامی است که نشان‌دهنده مالکیت مشاع (مشترک) دارنده آن بر بخشی از یک یا چند دارایی مشخص و منافع حاصل از آن‌ها است. صکوک باید حتماً پشتوانه یک دارایی واقعی و مولد داشته باشند. انواع بسیار متنوعی از صکوک وجود دارد که هر کدام بر اساس یک قرارداد اسلامی خاص طراحی شده‌اند، مانند:

• صکوک اجاره: بسیار رایج است. ناشر، دارایی مشخصی (مثل ساختمان یا هواپیما) را می‌خرد و به دیگری اجاره می‌دهد. اوراق صکوک نشان‌دهنده مالکیت مشترک شما بر آن دارایی است و سودی که می‌گیرید از محل اجاره‌بهای دریافتی تأمین می‌شود.
• صکوک مرابحه: بر اساس قرارداد فروش نسیه با قیمت تمام شده به‌علاوه سود مشخص (مرابحه) شکل می‌گیرد. این اوراق معمولاً قابلیت معامله در بازار ثانویه را ندارند.
• صکوک منفعت، استصناع، مضاربه، و… : انواع دیگری هستند که برای اهداف خاص و بر اساس قراردادهای دیگر اسلامی مانند پیش‌خرید منافع، سفارش ساخت، یا مشارکت در تجارت طراحی شده‌اند.

تنوع صکوک نشان می‌دهد که پاسخ بازار مالی اسلامی به نیازهای تأمین مالی چقدر گسترده و مبتکرانه است و ماهیت جایگزین اسلامی اوراق قرضه می‌تواند بسیار متفاوت باشد.

اوراق خزانه اسلامی (اسناد خزانه یا اخزا)

این اوراق ابزاری است که عمدتاً دولت برای پرداخت بدهی‌های قطعی خود به طلبکاران بخش خصوصی (مانند پیمانکاران پروژه‌های دولتی) منتشر می‌کند. این اوراق تاریخ سررسید مشخصی دارند (مثلاً چند ماهه یا یک ساله) و هیچ سود دوره‌ای یا کوپنی پرداخت نمی‌کنند. در عوض، دولت آن‌ها را با قیمتی کمتر از ارزش اسمی‌شان به طلبکار واگذار می‌کند (یا در بازار به فروش می‌رساند). در تاریخ سررسید، دولت همان ارزش اسمی کامل را به دارنده اوراق پرداخت می‌کند. سود شما به عنوان خریدار، از تفاوت بین قیمتی که برای خرید پرداخته‌اید و ارزش اسمی که در سررسید دریافت می‌کنید، به دست می‌آید. این اوراق شباهت زیادی به اوراق قرضه بدون کوپن (Zero-Coupon Bonds) در بازارهای جهانی دارند.

تفاوت‌های اصلی با اوراق قرضه متعارف (غربی)

مهم‌ترین تفاوت‌های اوراق بدهی اسلامی با اوراق قرضه رایج در غرب عبارتند از:

• ممنوعیت ربا (بهره): پرداخت یا دریافت هرگونه بهره ثابت و از پیش تعیین شده که بدهی را افزایش دهد، مجاز نیست. سود باید از فعالیت اقتصادی واقعی (مثل اجاره، مشارکت در سود، یا فروش) حاصل شود.
• لزوم پشتوانه دارایی: بسیاری از انواع صکوک باید نماینده مالکیت بر دارایی‌های مشهود و مشخصی باشند. صرفاً یک تعهد بدهی پولی کافی نیست.
• مشارکت در ریسک: در برخی از عقود اسلامی (مانند مشارکت یا مضاربه)، سرمایه‌گذار باید تا حدی در ریسک فعالیت اقتصادی نیز شریک باشد، هرچند در عمل معمولاً ساختارهایی برای کاهش این ریسک طراحی می‌کنند.

بنابراین، اگرچه هدف تأمین مالی مشابه اوراق قرضه است، اما ساختار و مبنای شرعی متفاوتی دارند.

سخن آخر

در این راهنما، به تفصیل بررسی کردیم که ماهیت اوراق قرضه چیست و چگونه عمل می‌کند. اوراق قرضه به عنوان یک ابزار بدهی، نقش مهمی در بازارهای مالی دارند و به دولت‌ها و شرکت‌ها کمک می‌کنند تا سرمایه لازم برای فعالیت‌های خود را جذب کنند. برای سرمایه‌گذاران نیز، اوراق قرضه گزینه‌ای برای کسب درآمد نسبتاً پایدار و تنوع بخشیدن به سبد دارایی است. شناخت انواع، ریسک‌ها و مزایای اوراق قرضه به شما کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری در مورد استفاده از این ابزار در استراتژی مالی خود تصمیم بگیرید.البته، برای ساخت یک سبد دارایی جامع، در کنار اوراق قرضه، توجه به گزینه‌های دیگر مانند پتانسیل کسب درامد دلاری، بررسی پیش بینی قیمت طلا و حتی یافتن بهترین صندوق طلا نیز اهمیت دارد.  سرمایه‌گذاری هوشمندانه نیازمند درک دقیق گزینه‌های پیش رو، از جمله فهم عمیق این موضوع است که اوراق قرضه چیست؟.