تولید ناخالص داخلی (Gross Domestic Product) که با GDP شناخته می شود، یکی از شاخص های مهم کلان اقتصادی به شمار می آید و اهمیت ویژه ای دارد. دلیل این اهمیت به 2 بخش زیر تقسیم می شود:
- شاخصی کلیدی در ارزیابی و تجزیه و تحلیل عملکرد اقتصادی
- مبنای محاسبه بسیاری از متغیرهای کلان اقتصادی (تورم، رونق اقتصادی و…)
تولید ناخالص داخلی چیست؟ (GDP)
در تعریف GDP که در ادامه ارائه می شود، باید به 3 نکته مهم توجه ویژه ای داشت:
به جمع ارزش ریالی (دلاری) کل کالاها و خدمات نهایی تولید شده توسط واحدهای اقتصادی مقیم یک کشور، در دوره زمانی معین (غالباً فصلی یا سالانه) تولید ناخالص داخلی می گویند. درواقع زمانی که ما از GDP صحبت می کنیم، به دنبال این هستیم تا بدانیم در طول یک سال، چه میزان کالا یا خدمت نهایی در مرزهای یک کشور تولید شده و ارزش ریالی یا دلاری که این کالا و خدمات تولید کرده، چه میزان است. در برآورد و تعریفی که از GDP ارائه می شود، توجه به واژه نهایی بسیار مهم است؛ چراکه در محاسبه این شاخص، کالاها و خدماتی استفاده می شوند که به مصرف نهایی می رسانند و دیگر در جریان تولید و خدمات استفاده می شوند. به مثال زیر توجه کنید:
شرکت بهساز تولیدکننده لاستیک خودروست و قراردادی یک ساله با شرکت تندرساز می بندد که یک شرکت تولیدکننده خودروست. درآمدی که شرکت بهساز از محل فروش لاستیک های خودرو به دست می آورد، در GDP محاسبه نمی شود؛ زیرا لاستیک در خودروسازی یک محصول نهایی نیست؛ به بیان دیگر زمانی که قیمت خودرو تندرسازان را در GDP محاسبه می کنند، سهم قیمت لاستیک خودرو به صورت غیرمستقیم در GDP لحاظ شده است و اگر سهم فروش لاستیک به شرکت تندرسازان بار دیگر محاسبه شود، به این معناست که فروش شرکت بهسازان، به صورت دو برابر در GDP محاسبه شده است. توجه به این نکته ضروری است که اگر بخشی از محصول شرکت بهسازان به فروشگاه های لوازم یدکی خودرو فروخته شود، عدد معادل این فروش در محاسبات GDP لحاظ می شود؛ زیرا به صورت مستقیم به دست مصرف کننده نهایی می رسد.
انواع GDP
برای محاسبه GDP، روش های متفاوتی وجود دارد که عبارت اند از:
1- تولید ناخالص داخلی اسمی (Nominal GDP)
براساس این روش، GDP اسمی برحسب قیمت های فعلی بازار محاسبه می شود. درواقع به ارزش بازاری کلیه کالاها و خدمات نهایی تولیدشده در یک منطقه جغرافیایی و در یک بازه زمانی GDP اسمی می گویند که تورم در رقم آن وجود دارد.
2- تولید ناخالص داخلی واقعی (Real GDP)
براساس این روش، تورم از رقم مربوط به GDP کم می شود و بررسی می کند که قیمت های سال مورد بررسی در مقایسه با سال پایه تعیین شده، چه میزان تغییر کرده است. با توجه به این امر که نرخ تورم از رقم مربوط به GDP کم می شود، عددی که از این روش به دست می آید از GDP اسمی کمتر است.
3- نرخ رشد تولید ناخالص داخلی
این شاخص بیانگر میزان افزایشی است که در خروجی های سه ماهه یک اقتصاد رخ می دهد و میزان شتاب رشد اقتصادی هر کشور را نشان می دهد؛ به این ترتیب می توان آن را شاخصی برای بررسی وضعیت سلامت اقتصاد یک کشور در نظر گرفت. برای محاسبه نرخ رشد تولید ناخالص داخلی، از GDP حقیقی استفاده می شود و به این ترتیب اثر تورم از محاسبات حذف شده و به یک نرخ رشد حقیقی در اقتصاد دست می یابیم.
4- سرانه تولید ناخالص داخلی
یکی از بهترین راهکارها برای مقایسه وضعیت اقتصادی کشورها با یکدیگر، سرانه تولید ناخالص داخلی است که از تقسیم GDP حقیقی بر جمعیت هر کشور به دست می آید. به این ترتیب، تأثیری که جمعیت زیاد و عرضه نیروی کار یک کشور بر بدنه اقتصادی می گذارد، تعدیل می شود و به عدد اصلاح شده و منطقی تری برای محاسبه و بررسی های اقتصادی دست می یابیم.
5- تولید ناخالص داخلی اسمی (Nominal GDP)
روش های محاسبه GDP
برای محاسبه GDP، 3 رویکرد وجود دارد:
دوره آموزشی از صفر تا سطح پیشرفته در ترید که با هدف “استاد تمامی ترید” طراحی شده است
1- روش تولید محور یا ارزش افزوده
در این روش بررسی می شود که برای تولید یک کالا یا خدمت، چه میزان هزینه شده است و مشتریان برای به دست آوردن کالا یا خدمت تا چه میزان تمایل دارند هزینه کنند. به این ترتیب، از چندین بار محاسبه قیمت ها جلوگیری می شود.
2- روش درآمدمحور
براساس این روش، مجموع درآمدهایی که مردم یک کشور در ازای تولید کالا و خدمات در طول یک سال به دست می آورند، محاسبه می شود.
3- روش هزینه محور
به طور معمول از این روش برای محاسبه GDP کشورها استفاده می شود؛ زیرا پارامترهای مهمی مانند سرمایه گذاری و خالص صادرات را نیز بررسی می کند. به معادله زیر توجه کنید:
- Consumption (C): بیانگر مصرف بخش خصوصی است.
- Investment (I): بیانگر کل مبلغ سرمایه گذاری بخش خصوصی است.
- Government (G): بیانگر کل هزینه های دولت است.
- Export (E): بیانگر صادرات یک کشور است.
- Import (M): بیانگر واردات یک کشور است.
- (X-M): بیانگر خالص صادرات یک کشور است.
استثنائات در محاسبه GDP
مواردی که در زیر شرح داده می شود، به موضوعاتی اشاره دارد که فعالیت اقتصادی داخل مرزهای یک کشور و در یک بازه زمانی رخ می دهد، اما در محاسبه GDP یک کشور لحاظ نمی شود. از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فعالیت های خودکفایی که دستمزدی به این فعالیت ها تعلق نمی گیرد؛ مانند انجام کارهای داوطلبانه. به مثال زیر توجه کنید:
آقای غفاری به عنوان پرستار در بیمارستان مشغول به کار است. درآمد سالانه خدمات نهایی که وی به ازای پرستاری از بیماران در بیمارستان به دست می آورد، در محاسبه GDP لحاظ می شود. در تیرماه پدر آقای غفاری به بیماری کووید 19 مبتلا شده است؛ به همین دلیل او به مدت یک ماه از بیمارستان مرخصی می گیرد تا از پدر در منزل پرستاری کند. با وجود اینکه آقای غفاری از تخصص خود برای پرستاری از پدرش استفاده می کند، رقمی با عنوان ارائه خدمات نهایی آقای غفاری در GDP کشور در ماه تیر ثبت نمی شود. دلیل این امر، این است که این ارائه خدمت آقای غفاری به یکی از افراد خانواده بوده و هیچ دریافت مالی به دلیل پرستاری یک ماهه از پدرش نداشته است؛ بنابراین در محاسبه GDP نیز لحاظ نمی شود.
- کالاهایی که برای فروش در بازار تولید نمی شوند و به مصرف شخصی می رسند.
- بازار سیاه یا زیرزمینی که دراصطلاح آن را قسمت اقتصاد خاکستری نیز می گویند؛ زیرا براساس قوانین کشورها، انجام این فعالیت ها مورد قبول نیست یا جرم انگاشته می شود، اما این فعالیت ها به صورت زیرزمینی و مخفیانه انجام می شود و افراد به درآمد می رسند؛ مانند فعالیت زیرزمینی خوانندگانی که مجوز رسمی برای فعالیت خود ندارند.
- کالاها و خدمات واسطه ای که از آن ها برای تولید کالاها و خدمات نهایی استفاده می شود؛ مانند رقمی که در ازای فروش لاستیک خودرو به شرکت خودروسازی به دست می آید، ولی در محاسبات GDP برای پرهیز از خطا لحاظ نمی شود.
- پرداخت های انتقالی
- مبادله کالا و خدمات بدون مبادله پول که در اصطلاح تحت عنوان معاملات تهاتری شناخته می شود.
- دارایی های سرمایه ای
به مثال زیر توجه کنید:
آقای غفاری قصد سرمایه گذاری دارد و تصمیم می گیرد اوراق قرضه خریداری کند. خرید اوراق قرضه به این معناست که پیش قسط وامی را پرداخت کرده است؛ بنابراین یک فعالیت تولیدی و خدمات نهایی محسوب نشده و در محاسبه GDP لحاظ نمی شود.
- فروش کالاهای دست دوم. مقدار GDP کالاهای خریداری شده دست دوم، در تولید و خرید اول لحاظ شده است؛ بنابراین در معاملات بعدی، ارزشی به GDP نمی افزاید.
- فعالیت های غیرقانونی مانند درآمدی که قاچاقچیان به دست می آورند.
تفاوت تولید ناخالص ملی و تولید ناخالص داخلی (GNP و GDP)
تفاوت بین دو مفهوم اقتصادی تولید ناخالص داخلی و تولید ناخالص ملی در یک مفهوم است؛ ملیت افرادی که فعالیت اقتصادی انجام می دهند. به تعاریف زیر توجه کنید:
تولید ناخالص داخلی
ارزش بازاری کالاها و خدمات نهایی تولیدشده طی یک بازه زمانی معین و توسط افراد ساکن یک کشور (تبعه و غیرتبعه) است که آن را با GDP نشان می دهند.
تولید ناخالص ملی
ارزش بازاری کالاها و خدمات نهایی تولیدشده طی یک بازه زمانی معین و توسط افراد تبعه یک کشور است که آن را با GNP نشان می دهند. به مثال زیر توجه کنید:
آقای غفاری در کشور سوئیس ساکن شده و در آنجا اقدام به سرمایه گذاری کرده است و درآمد کسب می کند، اما مبلغی را با هدف سرمایه گذاری در ایران به کشور می فرستد و از این رقم مالیات کسر می شود؛ بنابراین به رقم سرمایه گذاری آقای غفاری در ایران تولید ناخالص ملی می گویند و معادل همین رقم از تولید ناخالص ملی کشور سوئیس کسر می شود. توجه داشته باشید که اگر قصد دارید رشد اقتصادی، رکود اقتصادی، نرخ رشد، درآمد سرانه و تأثیر تورم بر تولیدات یک کشور را بسنجید، باید از شاخص GDP استفاده کنید، اما تولید ناخالص ملی برای درک استانداردهای زندگی مردم در کشورهای مختلف به شما کمک می کند.
سخن پایانی
برای بررسی سلامت اقتصاد یک کشور و به دست آوردن دیدگاهی کلی از عملکرد آن و میزان رشد یا پسرفت اقتصاد یک کشور می توان از شاخص GDP استفاده کرد؛ زیرا تا حدودی مسیر حرکت اقتصاد یک کشور را نشان می دهد، اما توجه داشته باشید که برای بررسی دقیق عملکرد اقتصاد یک کشور باید به شاخص های مهم اقتصادی دیگر، مانند نرخ بیکاری، امید به زندگی، سطح سواد و… توجه شود.