بورس انرژی دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی می باشد. در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته شده در بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در بورس مورد معامله قرار میگیرند. کالاهای تک محمولهای و خارج از گونه نیز در بازار فرعی قابلیت معامله دارند. بازار فیزیکی خود شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه بورس انرژی شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله میباشد. همچنین هر یک از تابلوها دارای دو رینگ داخلی و بین المللی هستند. در بازار فیزیکی معاملات در قالب قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم انجام میپذیرند و قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد و … نیز قابلیت معامله در بازار مشتقه را دارا میباشند.
تابلو بازار مشتقه بورس انرژی
در ادامه به معرفی تابلوی بازار مشتقه و قراردادهای آن خواهیم پرداخت:
- قرارداد سلف موازی استاندارد:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود و بر اساس آن مقدار معینی از دارایی پایه براساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می‌رسد. وجه قرارداد مذکور باید در هنگام معامله و طبق زمانبندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت و دارایی پایه در سررسید تحویل شود. در طول دورۀ معاملاتی قرارداد، خریداران می‌توانند به فروش قرارداد سلف موازی استاندارد به میزان خریداری شده به شخص دیگری اقدام نمایند. این دو قرارداد از هم مستقل هستند و فروشنده به استناد گواهی سلف موازی استاندارد، خریدار را به فروشنده اولیه جهت تحویل فیزیکی حواله می‌دهد. در این حالت پذیرندۀ حواله مسئولیت مراجعه به فروشنده اولیه را پذیرفته و حق رجوع به فروشنده در معامله ثانویه را ندارد.
- قرارداد آتی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود و فروشنده براساس آن متعهد میشود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد میشود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.
- قرارداد اختیار معامله:
اوراق بهاداری است که به موجب آن فروشنده اوراق متعهد میشود در صورت درخواست خریدار، مقدار مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال معامله کند. خریدار اوراق میتواند در زمان یا زمان‌های معینی در آینده طبق قرارداد، معامله را انجام دهد. فروشندۀ اوراق اختیار معامله در قبال این تعهد، مبلغ معینی از خریدار اوراق دریافت می‌کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اوراق از انجام قرارداد، فروشنده ضمن قرارداد متعهد میشود مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، آن را تعدیل کند. هر یک از خریدار و فروشنده می‌توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص ثالثی واگذار کنند که وی جایگزین آنها خواهد بود. اوراق اختیار معامله میتواند به صورت اختیار فروش یا خرید باشد. سقف کارمزد معاملات کالاها و قراردادهای سلف موازی استاندارد پذیرفته شده در بورس مصوب جلسه مورخ ۱۴/۱۱/۹۱ هئیت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار به شرح ذیل می باشد.
در قراردادهای نقد، نسیه و سلف، چنانچه حواله خرید کالا طی مهلت مقررصادر نگردد، قرارداد فسخ و اصل وجه و خسارت‌ها و کارمزدها به شرح زیر پرداخت میشود:
در صورتی که فروشنده به هر نحو از صدور حواله خرید کالا خودداری نماید، وی مکلف است ۵ درصد ارزش معامله را به عنوان خسارت انفساخ به همراه کلیه هزینه‌های مصوب اعم از دو سرکارمزد شرکت بورس انرژی، کارمزد کارگزار خریدار و فروشنده، دو سر کارمزد تسویه و دو سر حق نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار را پرداخت نماید. خسارت انفساخ معامله باید حداکثر یک روز کاری پس از اعلام اتاق پایاپای و به صورت یکجا به نفع خریدار و به حساب بستانکاران موقت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی واریز شود.
ضوابط کلی معاملات در بازار مشتقه
گشایش نماد معاملاتی قراردادهای مورد معامله در بازار مشتقه منوط به انجام اقدامات زیر است:
۱- پذیرش و درج اوراق مربوطه
۲- انتشار اطلاعیه معاملاتی و مشخصات قرارداد حداقل ۳ روز کاری قبل از معامله
۳- ایجاد فایل دارایی مشتریان حسب مورد توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی
گشایش نماد معاملاتی از طریق حراج ناپیوسته با اعمال یک مرحله پیش‌گشایش شروع و با اجرای حراج ناپیوسته پایان می‌یابد. پس از این مرحله، معاملات به صورت پیوسته در زمان باقیمانده تا پایان جلسه معاملاتی و در دامنه نوسان مجاز روزانه قیمت انجام میشود. قیمت مرجع در مرحله پیوسته، قیمت کشف شده از طریق حراج ناپیوسته است.
تبصره: در صورتی که در دورۀ حراج ناپیوسته معامله‌ای صورت نپذیرد یا به دلیل غیر عادی بودن قیمت کشف شده یا حجم اوراق بهادار معامله شده، معاملات انجام شده در دوره حراج ناپیوسته توسط بورس تایید نگردد، به تشخیص بورس و پس از اطلاع رسانی، حراج ناپیوسته تا کشف قیمت تکرار می گردد. در صورتیکه پس از ۳ روز کاری کشف قیمت انجام نگردید قیمت تئوریک توسط بورس محاسبه و به عنوان قیمت گشایش لحاظ می شود.
- معاملات در بازار مشتقه به روش تمام الکترونیکی و طی مراحل و شرایطی که در مادۀ ۴۷ این دستورالعمل و تبصره های ذیل آن تصریح شده است، انجام می شود.
- در صورتیکه معاملات اوراق بهادار مظنون به استفاده از اطلاعات‌نهانی یا دستکاری قیمت باشد، بورس میتواند رأساً یا به موجب اعلام سازمان نماد معاملاتی اوراق بهادار را متوقف نماید. بازگشایی نماد معاملاتی پس از بررسی‌های لازم و حداکثر تا پایان روز معاملاتی بعد حسب مورد به تشخیص بورس یا سازمان خواهد بود.
- بورس باید دلیل توقف نمادهای معاملاتی را حداکثر تا پایان روز کاری توقف نماد معاملاتی اطلاع‌رسانی نماید. همچنین بورس مکلف است حداقل ۱۵ دقیقه قبل از بازگشایی نماد معاملاتی مراتب را به اطلاع عموم برساند.
- قیمت پایانی اوراق بهادار مبتنی بر کالا در پایان هر جلسه معاملاتی توسط بورس به شرح زیر تعیین و از طریق سایت رسمی بورس منتشر میشود.
در صورت انجام معاملات روی نماد معاملاتی طی روز میانگین وزنی معاملات انجام شده طی آن روز.
در صورت عدم انجام معامله طی روز، قیمت پایانی براساس روش محاسبه قیمت تئوریک که توسط هیئت پذیرش تعیین می گردد محاسبه خواهد شد.
تبصره: در تسویه معاملات اوراق بهادار مبتنی بر کالا قیمت پایانی به عنوان قیمت تسویه در نظر گرفته میشود.
ضوابط اختصاصی معاملات قراردادهای سلف موازی استاندارد
نماد معاملاتی قراردادهای سلف موازی استاندارد پذیرفته شده در هیئت پذیرش، حداکثر ۱۰ کاری روز پس از درج قرارداد و انتشار امیدنامه پذیرش در بازار مشتقه ایجاد می‌گردد. معاملات ثانویه قرارداد سلف موازی استاندارد پس از عرضه اولیه در بورس انجام خواهد داشت.
قراردادهای سلف موازی استاندارد به یکی از روش‌های زیر عرضه اولیه می‌شوند:
۱- عرضه اولیه از طریق حراج حضوری
۲- عرضه اولیه از طریق حراج ناپیوسته
۳- عرضه اولیه از طریق عرضه گسترده با قیمت ثابت
تبصره: جهت عرضه اولیه قراردادهای سلف موازی استاندارد می‌توان از یک یا چند روش استفاده نمود. روش‌های عرضه اولیه برای هر قرارداد سلف موازی استاندارد در مشخصات قرارداد و توسط هیئت پذیرش تعیین می‌گردد.
عرضه اولیه از طریق حراج حضوری به شرح زیر است:
۱- عرضه کالا در قالب قراردادهای سلف در بازار فیزیکی به روش حراج حضوری
۲- تکمیل امور تسویه معامله و قطعی شدن معاملات انجام شده در بازار فیزیکی
۳- ایجاد فایل دارایی مشتریان روی نماد معاملاتی مربوط به قراردادهای سلف موازی استاندارد به نام خریداران
۴- انتشار اطلاعیه عرضه اولیه در اولین روز کاری پس از تکمیل امور تسویه معامله در بازار فیزیکی
۵- گشایش نماد معاملاتی قرارداد سلف موازی استاندارد به روش حراج ناپیوسته در بازار مشتقه، دو روز کاری پس از انتشار اطلاعیه عرضه اولیه
عرضه اولیه به روش حراج ناپیوسته به شرح زیر است:
۱- ایجاد و تکمیل فایل دارایی مشتریان از طریق فرایند پذیرش مشتری
۲- انتشار اطلاعیه عرضه اولیه
۳- گشایش نماد معاملاتی قرارداد سلف موازی استاندارد به روش حراج ناپیوسته در بازار مشتقه، دو روز کاری پس از انتشار اطلاعیه عرضه اولیه
عرضه اولیه از طریق عرضه گسترده با قیمت ثابت به شرح زیر است:
کارگزار عرضه کننده موظف است اطلاعیه عرضه اولیه و مستندات لازم را حداکثر تا ۱۰ روز کاری قبل از عرضه به بورس ارائه نماید. بورس موظف است پس از بررسی رعایت مقررات مربوطه، مراتب موافقت یا عدم موافقت خود را حداکثر تا ۳ روز کاری بعد به کارگزار عرضه کننده و اتاق پایاپای اعلام نماید. کارگزار عرضه‌کننده موظف است پس از اخذ موافقت نامه بورس در خصوص عرضه، جهت ثبت و سپرده گذاری قراردادهای سلف موازی استاندارد، مستندات زیر را حداکثر تا ۶ روز کاری قبل از عرضه به اتاق پایاپای ارائه نماید. در صورتی که مستندات و مدارک موضوع این بند طی مهلت مقرر و بصورت کامل به اتاق پایاپای ارائه گردد، اتاق پایاپای موظف است پس از بررسی رعایت ضوابط مربوط به تعهدات، تضامین و سایر مقررات مربوطه، مراتب موافقت یا عدم موافقت خود را حداکثر تا ۲ روز کاری بعد به کارگزار عرضه کننده و بورس اعلام نماید.
الف) تضامین و سپرده‌های مورد نیاز جهت عرضه کالا طبق ضوابط تضمین مصوب هیئت مدیره شرکت سپرده‌گذاری مرکزی؛
ب) تضامین مربوط به بازارگردانی قراردادها حسب مورد؛
ج) اطلاعیه عرضه اولیه که به تایید بورس رسیده است.
بورس اطلاعیه عرضه اولیه قراردادهای سلف موازی استاندارد را که مشتمل بر موارد زیر است حداکثر تا ۲ روز کاری پیش از عرضه اولیه از طریق سایت رسمی خود منتشر می نماید:
الف) مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد
ب) تاریخ شروع و پایان دوره عرضه اولیه
ج) قیمت ثابت عرضه اولیه
د) تاریخ گشایش نماد معاملاتی قرارداد سلف موازی استاندارد در بورس
ه) عاملین عرضه شامل شبکه کارگزاری و یا شبکه بانکی
و) ایجاد و تکمیل فایل دارایی مشتریان بر اساس نتایج عرضه اولیه
گشایش نماد معاملاتی قرارداد سلف موازی استاندارد به روش حراج ناپیوسته در بازار مشتقه، حداکثر ۱۰ روز کاری پس از پایان عرضه اولیه
- پس از عرضه اولیه قراردادهای سلف موازی استاندارد تا آخرین روز معاملاتی مندرج در مشخصات قرارداد معامله خواهند شد و در پایان آخرین روز معاملاتی نماد معاملاتی قرارداد جهت انجام امور تحویل و تسویه نهایی متوقف خواهد شد.
- در صورت تصویب هیئت پذیرش و درج در مشخصات قرارداد، بورس میتواند خرید ویا فروش قراردادهای سلف موازی استاندارد را در روز یا روزهای خاصی از دورۀ معاملاتی، برای بخشی از مشتریان محدود نماید.
