در مقاله پیش رو، قصد داریم بورس انرژی را معرفی کنیم. بازار بورس و اوراق بهادار تهران را می‌توان طبق یک نظام ساده به چهار دسته تقسیم کرد:
۱- بازار بورس
۲- بازار فرابورس
۳- بازار بورس کالا
۴- بازار بورس انرژی
بازار بورس انرژی
شرکت بورس انرژی (سهامی عام) بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی تأسیس و در تاریخ ۱۷/۰۴/۱۳۹۱ در اداره کل ثبت شرکت‌ها و مؤسسات غیرتجاری به ثبت رسید. فعالیت‌های این حوزه عموماً مربوط به معاملات نقدی، سلف موازی استاندارد، آتی و اختیار معامله است. تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان منابع انرژی و مصرف‌کنندگان آن، افراد حاضر در این بازار را تشکیل می‌دهند.
هدف از پیدایش بورس انرژی چه بود؟
کشور ما به‌عنوان دارنده منابع غنی نفت و گاز و ذخایر هیدروکربوری جهان، نیازمند تشکیل بازاری متشکل و نظام‌مند در این حوزه است. ازآنجایی‌که نفت و گاز به‌عنوان کالاهای استراتژیک شناخته می‌شوند، توجه به بازار آن و مصرف‌کنندگان داخلی، اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از راهکارهای افزایش شفافیت قیمتی محصولات بخش انرژی، عرضه آن‌ها در بازاری قانونمند نظیر بورس است. این بازار در اواخر بهمن ۱۳۸۶، شکل گرفت. پس‌ازآن با توجه به اهمیت زیرساخت‌های صنعت برق، در خرداد ۸۷، بورس برق به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های بورس انرژی افتتاح شد. رفته‌رفته سایر محصولات از جنس انرژی به این بازار اضافه‌شده و بورس انرژی تکمیل‌تر شد. بدین ترتیب، بورس انرژی به‌عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفتی و مشتقات آن، برق، گاز طبیعی ، زغال‌سنگ ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت. این بازار به هدف ایجاد بازاری شفاف، رقابت‌پذیر و جلوگیری از انحصار حامل‌های انرژی شکل‌گرفته است. همچنین این بازار اهداف زیر را دنبال می‌کند:
- ارتقا و بهبود فعالیت‌های تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بورس انرژی
- استفاده از روش‌های کاربردی جهت حفظ سلامت بازار و قیمت‌گذاری شفاف
- طراحی ابزارها و محصولات جدید در این حوزه با توجه به نیاز ذینفعان
- تعامل و همکاری بهتر نهادهای مالی فعال در حوزه بورس انرژی
مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران
- معافیت مالیاتی
بر اساس ماده ۶ قانون توسعه ابزارهای نوین مالی، ۱۰ درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته‌شده و به فروش می‌رسد از مالیات معاف هستند.
- معافیت از تشریفات مناقصه و مزایده
بر اساس ماده ۱۷ قانون توسعه ابزارهای مالیاتی جدید و بندهای قوانین بودجه سنواتی، کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته شدند، توسط وزارتخانهها و دستگاههای دولتی و عمومی و اجرایی نیاز به برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات مربوط به آن‌ها ندارد.
- امکان بازاریابی محصولات
محصولات پذیرفته‌شده در این نوع بورس، از طریق کارگزاران و سامانه‌های معاملاتی امکان بازاریابی و معرفی دارند.
- تأمین مالی و پوشش ریسک
کالاهای پذیرفته‌شده در این بازار، از طریق ابزارهای مالی موجود تأمین مالی شده و ریسک آن‌ها پوشش داده میشود.
- کاهش هزینه معاملاتی
هزینه‌های عقد قرارداد، بازاریابی در بورس انرژی به‌مراتب پایین‌تر از معامله در خارج از بورس است.
- کاهش ریسک معاملاتی
ازآنجایی‌که معاملات در چارچوب مقررات و تحت نظارت سازمان است، ریسک معاملاتی به‌ویژه در مواردی نظری عدم ایفای تعهدات کاهش می‌یابد.
- وجود چارچوب مقرراتی شفاف
این بازار از چارچوب مقرراتی جامع در حوزه پذیرش، معاملات، ثبت و سپردهگذاری و تسویه پایاپای کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالا برخوردار است.
نحوه و فرآیند انجام معاملات
مشتریان بورس انرژی که شامل خریداران و فروشندگان هستند، موظف‌اند برای حضور فعالیت در این بازار، کد دریافت کنند.
فرآیند دریافت کد بورس انرژی
متقاضیان با مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران، فرم تکمیل‌شده و ممهور «معرفی‌نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی» را از آن شرکت دریافت می‌نمایند. سپس با تکمیل فرم‌های احراز هویت مشتری، درخواست کد معاملاتی و بیانیه ریسک که در دفاتر کارگزاری‌ها و وب‌سایت بورس انرژی موجود است، می‌توانند کد بورس انرژی اخذ نمایند. مشتریان حقوقی نیز باید اطلاعات اساسنامه، روزنامه رسمی و سایر اطلاعات موردنیاز جهت دریافت کد را ارائه نمایند. پس از دریافت کد معاملاتی مشتریان می‌توانند اقدام به معامله نمایند. برای معاملات، مشتریان موظف‌اند قبل از شروع تالارهای بورس انرژی سفارش خرید خود را به کارگزار ارسال نمایند.
انواع پذیرش‌ها
در بورس انرژی، کالاها به سه صورت پذیرش می‌شوند:
- پذیرش کالا در بازار فیزیکی:
در این حالت درخواست پذیرش کالا به همراه مدارک و مستندات به بورس مربوطه ارائه میشود. پس از احراز کامل بودن مدارک، در بورس ثبت می‌شوند. کالاها در این بخش به دو دسته کالای اصلی و مشابه تقسیم می‌شوند و پس از حداکثر ۳۰ روز از تاریخ ثبت درخواست، کالای اصلی به هیئت پذیرش بورس انرژی ارسال میشود. کالای مشابه نیز به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال میشود. درنهایت کمیته، ظرف حداکثر ۷ روز کاری پس از تکمیل مدارک به مشاوره پذیرش، موافقت یا عدم موافقت خود را با پذیرش اعلام می‌کند.
- پذیرش کالا در بازار فرعی:
کالاهای خارج از گونه و تک محموله‌ای در بازار فرعی پذیرش و عرضه می‌گردند. لازم به ذکر است که برای هر نوبت عرضه کالا در بازار فرعی باید درخواستی مجزا به بورس ارائه و با رعایت ترتیبات این فصل، موافقت کمیته عرضه اخذ شود. درخواست پذیرش در بازار فرعی باید توسط مشاور پذیرش به بورس ارائه شود و پس از احراز کامل بودن به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال می‌گردد.
- پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بازار مشتقه:
پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا (ازجمله قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله) در بازار مشتقه به پیشنهاد بورس، به تصویب هیئت پذیرش می‌رسد (ماده ۴۳) دارایی پایه از بین کالاهای پذیرفته‌شده در بورس یا کالاهای دارای بازار نقدی قوی انتخاب‌شده و باید به تشخیص هیئت پذیرش (ماده ۴۵) حداقل حائز شرایط زیر باشد:
- محدودیت قانونی مؤثر جهت نقل‌وانتقال دارایی پایه وجود نداشته باشد.
- مرجع قیمتی روزانۀ قابل‌اتکا برای بازار نقدی دارایی پایه وجود داشته باشد.
- امکان تحویل فیزیکی دارایی پایه وجود داشته باشد.
کالاهای قابل پذیرش در بورس انرژی
با توجه به جلسه تفکیک فرآورده‌های نفتی مورخ ۱۴/۰۲/۱۳۹۲ در سازمان بورس و اوراق بهادار کالاهای قابل‌پذیرش در بورس انرژی بدین شرح اعلام‌شده است:
ملاک تصمیم‌گیری جهت پذیرش کالاها در بورس انرژی، ماهیت ذاتی کالا است. به‌صورتی که کالای موردنظر باید ماهیت انرژی داشته باشد.
- کارمزدها:
بورس کارمزدهای زیر را دریافت می‌کند (ماده ۵۱):
- کارمزد پذیرش کالا، که به همراه درخواست پذیرش و تکمیل مدارک اولیه از متقاضی دریافت میشود که برابر با ۰۰۰۷/۰ ارزش برآوردی معاملات سالانه و تا سقف حداکثر ۵۰ میلیون ریال است.
- کارمزد درج کالا، که بر اساس آمار سالانه عرضه کالا در بورس از عرضه‌کننده برای هرسال دریافت میشود که برابر با ۰۰۰۲/۰ ارزش معاملات سالانه و تا سقف حداکثر ۱۵۰ میلیون ریال است.
بازارهای بورس انرژی
بورس انرژی ایران دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است. در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته‌شده در بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته‌شده در بورس مورد معامله قرار میگیرند. کالاهای تک محموله‌ای و خارج از گونه نیز در بازار فرعی قابلیت معامله دارند. بازار فیزیکی خود شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. همچنین هر یک از تابلوها دارای دو رینگ داخلی و بینالمللی هستند. در بازار فیزیکی معاملات در قالب قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم انجام میپذیرند و قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد و … نیز قابلیت معامله در بازار مشتقه را دارا میباشند. بر این اساس، کلیه حامل‌های انرژی در صورت سابقه فعالیت شفاف و قابل‌اتکا، امکان‌پذیرش در این بازار را خواهند داشت. در بورس انرژی ایران معاملات در بازار فیزیکی بسته به تعداد عرضهکنندگان در یک نماد معاملاتی و شرایط عرضه به سه روش حراج حضوری، معاملات تمام الکترونیکی و عرضه یکجا انجام میپذیرد. معاملات در بازار مشتقه نیز به‌صورت تمام الکترونیکی انجام میپذیرد.
انواع قراردادهای قابل معامله در بازار فیزیکی بورس انرژی
- قرارداد نقدی:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود و بر اساس آن، پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی (مصوب هیئت‌مدیره سازمان) انجام میشود.
- قرارداد نسیه:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، کالا در هنگام معامله تحویل داده میشود ولی بهای آن در سررسید پرداخت و تسویه میشود.
- قرارداد سلف:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، برخلاف قرارداد نسیه نخست بها دریافت میشود و کالا در موعدی در آینده تحویل داده میشود.
- قرارداد کشف پریمیوم:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، مابه‌التفاوتی موردتوافق طرفین معامله، دادوستد میشود و کالا در موعد معینی در آینده با توجه به قیمت نهایی تحویل و معامله تسویه می‌گردد. درواقع خریدار، بخشی از بهای معامله را در ابتدا می‌پردازد و مابقی را در زمان تحویل کالا می‌پردازد.
انواع قراردادهای قابل معامله در بازار مشتقه بورس انرژی
- قرارداد سلف موازی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود. در این قرارداد، دارایی پایه تعیین میشود و مقدار معینی از این دارایی، بر اساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می‌رسد. وجه قرارداد نیز باید در هنگام معامله و طبق زمان‌بندی تعیین‌شده در مشخصات قرارداد پرداخت شود. دارایی پایه نیز در سررسید تحویل داده میشود. ازجمله ویژگی‌های بارز این قرارداد آن است که در طول دورۀ معاملاتی، خریداران می‌توانند قرارداد سلف موازی استاندارد را به میزانی که خریداری کردند به شخص دیگری بفروشند. این قراردادها از یکدیگر مستقل هستند و مطابق با شرایط سلف موازی استاندارد انجام میشود.
- قرارداد آتی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود. در این قرارداد، فروشنده متعهد میشود در زمان معینی، کالای مشخصی را به قیمت فعلی معین، بفروشد. خریدار نیز با این شرایط موافقت کرده و کالا را می‌خرد. به‌منظور جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، مبلغی به‌عنوان وجه تضمین در نظر گرفته میشود که با توجه به تغییرات قیمت آتی کالای موردنظر، تعدیل میشود. این وجه نزد اتاق پایاپای نگهداری میشود و از طرف معامله گران وکالت دارد، وجه آن را با توجه به تغییرات قیمت در اختیار هرکدام قرار دهد. درنهایت این قرارداد در سررسید تسویه میشود.
- قرارداد اختیار معامله:
در این حالت، فروشنده متعهد میشود مقدار مشخصی از دارایی پایه در صورت درخواست خریدار معامله کند. خریدار نیز در زمان معینی در آینده طبق قرارداد وارد معامله میشود. فروشندۀ اوراق اختیار معامله در قبال این تعهد، مبلغ معینی از خریدار اوراق دریافت می‌کند. در این حالت نیز مانند قرارداد آتی، برای جلوگیری از امتناع فروشنده اوراق از انجام قرارداد، فروشنده ضمن قرارداد متعهد میشود مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد. همچنین هر یک از خریدار و فروشنده می‌توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص دیگری واگذار کنند. اوراق اختیار معامله می‌تواند به‌صورت اختیار فروش یا خرید باشد.
ابزارهای مشتقه در بازار بورس انرژی
هم اکنون معاملات به صورت فیزیکی در بازار برق و سایر حامل های انرژی صورت می گیرد. امکان استفاده از قراردادهای آتی و اختیار معامله در بازار مشتقه، در آینده امکان پذیر خواهد بود. این ابزارهای مشتقه، می توانند کارکردهای این بازار را بهبود ببخشند.
