بورس انرژی به عنوان یک بورس کالایی است که امکان انجام معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. حامل‌های انرژی شامل نفت، گاز، برق و سایر حامل‌های انرژی است. بورس انرژی ایران در اسفند ماه سال ۹۱ با هدف ایجاد بازاری شفاف کارآمد با نقد شوندگی و رقابت پذیری بالا، کشف قیمت منصفانه و انحصار زدایی در بازار معاملات بخش انرژی تشکیل شد و به عنوان چهارمین بورس کشور برای عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت. در ادامه به معرفی بازار فیزیکی بورس انرژی ایران می پردازیم.
بورس انرژی دارای دو بازار فیزیکی و مشتقه است. بازار فیزیکی شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. تفاوت مهم این دو بازار این است که در بازار فیزیکی کالاها مورد معامله قرار می‌گیرند و در بازار مشتقه اوراق مبتنی بر کالا معامله می‌شود. در جدول زیر خلاصه ای از شرایط هر دو بازار آمده است:
با توجه به جلسه تفکیک فرآورده‌های نفتی مورخ ۱۳۹۲/۰۲/۱۴ در سازمان بورس و اوراق بهادار کالاهای قابل پذیرش در بورس انرژی بدین شرح اعلام شده است.
در مورد سایر کالاهایی که در آینده جهت پذیرش در هریک از بورس‌ها مطرح می‌گردند ملاک تصمیم گیری ماهیت ذاتی کالا می‌باشد و در صورتی که کالا های مورد بررسی ماهیت انرژی داشته باشند در بورس انرژی معامله خواهند شد.
در بازار داخلی چه در حوزه برق و چه در حوزه فیزیکی اشخاص حقوقی اجازه گرفتن کد و خرید از این بازارها را دارند و در بازار بین الملل اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی با شرایط خاص حق خرید از این بازار را دارند.
در بورس انرژی ایران عرضه کنندگان در بخش بازار فیزیکی شامل پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و همچنین نیروگاه های کشور که به شبکه سراسری متصل هستند. همچنین در بازار مشتقه بورس انرژی هر کدام از این عرضه کنندگان جهت تامین سرمایه می‌توانند اوراق خود را به صورت سلف چاپ و به فروش برسانند (پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها، نیروگاه‌ها).
بازار معاملات خود توان مصرفی به بازار انرژی موسوم است. معاملات برق در بورس انرژی همان معاملات توان ظاهری برق محسوب می‌شود. گرچه قرار است در فازهای آینده بازار خدمات جانبی و انتقال نیز در این بورس صورت گیرد.
همان بازار توان راکتیو و خدمات رزرو و ظرفیت و سایر خدماتی که برای حفظ توان ظاهری در شبکه مورد نیاز است.
بازاریست که در آن خدمات انتقال انرژی الکتریکی مورد معامله قرار می‌گیرد.
اشخاص حقوقی ایرانی که پروانه بهره برداری مرتبط دارند مجاز به خرید از بازار فیزیکی داخلی (به جز برق) هستند. اما این شرط به تنهایی کافی نیست و لازم است این افراد کد معاملاتی در حوزه بورس انرژی دریافت کنند.
مشتریان بورس انرژی اهم از خریداران و فروشندگان موظفند که قبل از انجام معاملات در بورس اقدام به اخذ کد نمایند. فرآیند انجام کار به این صورت است که متقاضیان با مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران، فرم تکمیل شده و ممهور «معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی» را از آن شرکت دریافت می‌نمایند. سپس با تکمیل فرم‌های:
نسبت به اخذ کد معاملاتی از طریق شرکت‌های کارگزاری دارای مجوز فعالیت در بورس انرژی اقدام نمایند. لازم به ذکر است متقاضیان باید در هنگام مراجعه به شرکت‌های کارگزاری، مدارک و اطلاعات مندرج دربند ب ماده ۲۱ دستورالعمل معاملات کالا و اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بورس انرژی شامل موارد ذیل را جهت ارائه به همراه داشته باشند:
پس از دریافت کد معاملاتی مشتریان می‌توانند اقدام به معامله نمایند. برای معاملات، مشتریان موظفند قبل از شروع تالارهای بورس انرژی سفارش خرید خود را به کارگزار ارسال نمایند. اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی نیز می‌توانند از رینگ بین الملل بازار فیزیکی بورس انرژی خرید کنند. مدارک لازم جهت گرفتن کد برای این افراد به شرح زیر است:
فرآیند معاملات در بازار بورس انرژی بسته به نوع معاملات متفاوت است. در بازار برق معاملات در صورت شارژ شدن توزیع برق‌ها و عرضه نیروگاه‌ها هر روز در یک زمان مشخص به صورت حراج چند قیمتی صورت خواهد گرفت. در حالی که انجام معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی ساعت مشخصی ندارد و شرایط هر روز در شرح عرضه مشخص خواهد شد. در جدول زیر فرآیند معامله در دو بازار مذکور به اختصار آمده است:
فرآیند تسویه اشاره به پرداخت مبلغ قرارداد به همراه کارمزد کارگزار به شیوه‌های مختلف می‌کند.
معاملات بورس انرژی مانند سایر معاملات بورسی شامل کارمزد می‌شود. بر اساس آخرین مصوبه بورس انرژی، شرح کارمزد معاملات در بورس انرژی، در حال حاضر طبق جدول ذیل است:
مشتریان حقیقی در بازار فیزیکی امکان خرید ندارند و فقط در بازار مشتقه می‌توانند نسبت به خرید اوراق سلف موازی استاندارد اقدام نمایند.
در حال حاضر در بازار فیزیکی فقط محصول متانول برای خرید دارای سهمیه است.
در معاملات بورس انرژی ۱۰ یا ۲۰ درصد قیمت معامله به صورت پیش پرداخت از مشتری دریافت می‌شود. مابقی آن برای کالاهای داخلی ۳ روز کاری و برای کالاهای بازار بین الملل ۵ روز کاری دریافت می‌شود.
خیر، در بورس انرژی هیچ نظم یا ترتیبی برای عرضه‌ها وجود ندارد.
