اگر بخواهیم بورس کالا و انواع مختلف بازارهای بورس کالا یعنی بازار مشتقه بورس کالا را در یک نگاه توضیح دهیم، شکل زیر گویای این مطلب خواهد بود.
همانطور که در شکل بالا مشخص شده است بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی از اجزای مهم بورس کالا هستند. در ادامه بازار مشتقه بورس کالا مورد بررسی قرار خواهد گرفت:
بازار مشتقه را نوع جدیدی از بازار بورس کالا میتوان تعریف کرد که با توجه به نیاز بعضی بازارها و ماهیت کالاها دست به تعریف ابزار جدیدی برای معامله این کالاها زده است. این بازار از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله برای تعریف جدیدی از معاملات بورس کالا با هدف شکلگیری بازار برای طیف جدیدی از سرمایهگذاران شکل گرفته است. در این بازار یک دارایی پایه که قراردادها بر روی آن منتشر میشوند، تعریف میشود. این دارایی پایه میتواند محصولات کشاورزی، انواع فلزات و انواع فراوردههای نفتی باشد. در ایران نخستین بازار قراردادهای آتی بر روی سکه و محصولات کشاورزی مانند زعفران شکل گرفت. رفته رفته در این نوع معاملات محصولات دیگری نظیر پسته و زیرِه نیز افزوده شد. مخاطبان این بازار طیف بزرگتری از سرمایهگذاران خرد هستند که تمایل به سرمایهگذاری در این ابزار جدید را دارند.
مزایای قراردادهای مشتقه
- پوشش ریسک
- امکان خرید و یا فروش استقراضی دارایی
- تضمین معاملات توسط اتاق پایاپای بورس
انواع اوراق مشتقه بورس کالا:
- قرارداد آتی (Futures Contracts):
قراردادی است که در آن دوطرف تعهد میکنند که در یک تاریخ مشخص (تعیین شده طبق ضوابط رسمی بورس) و با یک قیمت مشخص (تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) یک کالا با کیفیت مشخص (تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس) را مبادله کنند در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند خریدار معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید این قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام میگیرند و به نوعی نوسانهای شدید قیمت کالا در آینده را کاهش میدهند. در این نوع قرارداد، پول، کالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمیشود ولی هر دوطرف معامله برای حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد، ودیعهای به اتاق پایاپای بهعنوان وجه تضمین حسن انجام قرارداد میسپارند. لازم به ذکر است که در بورس کالای ایران در حال حاضر قراردادهای آتی تنها روی سکه طلا، زیره سبز ، پسته و زعفران معامله میشوند. در بورس اوراق بهادار نیز قراردادهای آتی در خصوص برخی از سهم ها و شاخص سهام نیز وجود دارد. مشتری متقاضی انجام معامله آتی از طریق کارگزار خود و با پرداخت درصد بسیار کمی از وجه کالا وارد معامله شده و با اتخاذ موقعیتهای خرید یا فروش اقدام به دادوستد کالا از زمان اولین روز معاملاتی تا زمان سررسید قرارداد مینماید. فرآیند انجام معاملات آتی در بورس کالا مختصرا به شرح زیر است:
- مراجعه مشتری به یکی از کارگزاران معاملات آتی شرکت بورس کالا و ثبتنام و گرفتن کد مشتری.
- افتتاح حساب مشترک با بورس کالا در بانک معرفیشده از سوی بورس.
- درخواست خرید یا فروش یکی از قراردادها و اتخاذ یکی از موقعیتهای خرید یا فروش در بازار معاملات آتی.
- انجام معاملات روزانه بر روی موقعیت معاملاتی اتخاذ شده به نحوی که مشتری میتواند تا زمان سررسید قرارداد، به دفعات کالا را خرید و فروش کرده و با توجه به نرخهای روز از سود مورد نظر بهرهمند گردد.
- قرارداد اختیار معامله (Options):
اختیار معامله یک ابزار مشتقه در مباحث مالی است. اختیار معامله یک قرارداد قانونی است که توسط یک فروشنده به یک خریدار در ازای مبلغ معینی فروخته میشود. خریدار این قرارداد آنگاه این اختیار را به دست میآورد که یک دارایی (اعم از سهام یا کالا) را تا مدت مشخصی به مبلغ تعیین شدهای بخرد یا بفروشد. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم میشود. در هر کدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله میشوند.
- اختیار خرید
این نوع اختیار معامله به خریدار این اجازه را میدهد که مقدار مشخص از یک دارایی را در آینده، در زمانی مشخص و به قیمتی معین خریداری کند. بهعنوان مثال فرض کنید قرارداد اختیار معاملهی خرید با دارایی پایه سکه در شرکت بورس کالای ایران قابل معامله است. قیمت هر سکه در بازار نقدی در دی ماه ســال ۹۵ برابر۹۵۰هزار تومان است. چنانچه فردی اختیار خرید مذکور را با قیمت اعمال ۹۵۰ هـزار تومان برای سررسید اسفند ۹۵ به قیمت ۵۰ هزار تومان (قیمت اختیار معامله) خریداری کند، پایان اسفند سال۹۵، این فرد حق دارد هر سکه را با قیمت ۹۵۰ هزار تومان از فروشنده اختیار معامله خریداری کند. حال چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به یک میلیون و ۶۰ هزار تومان رسیده باشــد، خریدار اختیار معامله به ازای هر ســکه، ۱۱۰هزار تومان سود میکند (البته با در نظر گرفتن هزینه خرید اختیار و کسر ۵۰ هزار تومان، در کل معادل۶۰ هزار تومان ســود میکند) و چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررسید به ۹۰۰ هزار تومان رسیده باشد، خریدار اختیار معامله از حق خرید خود استفاده نمیکند و اختیار معامله را اعمال نمیکند (چراکه میتواند در بازار، ســکه را به قیمت کمتر بخرد) و در نتیجه فقط زیانی معادل ۵۰ هزار تومان (هزینه خرید اختیار که در ابتدای انعقاد قرارداد پرداخته بود) را متحمل میشود.
- اختیار فروش
ایــن نوع اختیار معامله به خریدار خود این اجــازه را میدهد که مقدار مشخص از یک دارایی را در آینده در زمانی مشخص و با قیمتی معین به فروشنده اختیار معامله بفروشد. بهعنوان مثال فرض کنید قرارداد اختیار معامله فروش با دارایی پایه سکه در شرکت بورس کالای ایران قابل معامله است. قیمت هر سکه در بازار نقدی در دی ماه ســال ۹۵ برابر ۹۵۰ هزار تومان است. چنانچه فردی اختیار فروش مذکور را با قیمت اعمال ۹۵۰ هزار تومان برای سررسید اسفند سال ۹۵، به قیمت ۳۰ هزار تومان (قیمـت اختیار معامله) خریداری کند، پایان اسفند ۹۵ این فرد حق دارد هر سکه را با قیمت ۹۵۰ هزار تومان به فروشنده اختیار معامله بفروشد. حال چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررســید به ۸۵۰ هزار تومان رسیده باشد، خریدار اختیار معامله فروش روی هر قرارداد ۱۰۰ هزار تومان ســود میکند (که البته با در نظر گرفتن هزینه خرید اختیار به مبلغ ۳۰ هزار تومان، در کل معادل ۷۰ هزار تومان سود میکند) و چنانچه قیمت نقدی سکه تا زمان سررســید به یک میلیون تومان رسیده باشــد، بدیهی است خریدار اختیار معامله از حق فروش خود استفاده نمیکند و اختیار معامله را اعمال نمیکند (چراکه میتواند در بازار سـکه را به قیمت بیشتری بفروشد) و در نتیجه در این حالت تنها زیانی که وی متحمل میشود، مبلغ ۳۰هزارتومانی است که بابت خرید اختیار در ابتدای انعقاد قرارداد پرداخته بود. همچنین در خصوص قراردادهای اختیار معامله توجه به نکات زیر حائز اهمیت است.
محاسبه قیمت پایانی
اگر قرارداد اختیار معاملهای در یک روز معاملاتی معامله شــود، قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله، میانگین وزنی قیمت معاملات انجام شده طی آن روز معاملاتی اســت، ولی اگر در آن روز معاملاتی، قراردادی معامله نشود، قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله در روز کاری قبل بهعنوان قیمت پایانی در نظر گرفته خواهد شد که در صورت عدم انجام معامله بهصورت متوالی در آن نماد، این روند (استفاده از قیمت پایانی روز قبل) حداکثر تا دو روز کاری ادامه خواهد داشت، پسازآن، بورس قیمت پایانی قرارداد اختیار معامله را براساس قیمت پایانی قراردادهای زیرگروه هم ماه آن نماد یا بهصورت تئوریک محاسبه میکند.
تسویه معاملات
معاملات قراردادهای اختیار معامله در شرکت بورس کالای ایران در تاریخ سررسید هر قرارداد تسویه میشوند. بدین معنی که در پایان یک روز معاملاتی، ارزش قراردادهای اختیار معامله شده (معادل حاصلضرب قیمت اختیار در حجم قرارداد) از حساب خریدار اختیار کسر و بهحساب فروشنده اختیار واریز میشود. کارمزدهای معاملاتی نیز از حساب خریدار و فروشنده کسر و به حساب بورس، سازمان و کارگزار مربوطه واریز خواهد شد.
تحویل
با توجه به اینکه سبک اعمال قراردادهای اختیار معامله در شرکت بورس کالای ایران اروپایی است، در سررسید، خریدار میتواند درخواست اعمال خود را به بورس ارائه دهد. ارائه درخواست اعمال به معنی آغاز انجام فرآیند تخصیص است. پس از پایان معاملات و پس از پایان مهلت ارائه درخواست اعمال، بورس کلیه فروشندگانی را که طرف مقابل ایشان، درخواســت اعمال خود را به بورس ارائه کرده باشد، مشخص میکند. فروشندگان متعهد به تحویل دارایی پایه بهاندازه حجم قرارداد خود هستند. دو حالت در اینجا متصور است:
- کلیه فروشندگان تعهدات خود را ایفا نموده و رسید انبار یا دارایی پایه را تحویل دادهاند؛ در این صورت قرارداد خریدارانی که ارزش قرارداد به همراه کارمزدهای مربوطه را واریز نکرده باشند، ملغی خواهد شد.
- بخشی از فروشندگان نکول کرده و تعهدات خود را ایفا کردهاند؛ در این صورت سه حالت متصور است:
- تعداد نکول فروشندگان برابر تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند و در نتیجه ارزش قرارداد بــه همراه کارمزدهای مربوطه را واریز نکردهاند. در این صورت خریدارانی که تسویه نقدی شدهاند، مقابل فروشندگانی که نکول کردهاند قرار میگیرند. در این شرایط، فروشنده، درصدی از ارزش قرارداد را به همراه مابهالتفاوت قیمت اعمال و قیمت نقد دارایی پایه به خریدار پرداخت میکند.
- تعداد نکول فروشندگان بیشتر از تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند. فرض کنید ۱۰ قرارداد در یکی از نمادها منجر به اعمالشده اســت. هر نفر یک قرارداد دارد. (۱۰ خریدار و ۱۰فروشنده) فرض کنید از ۱۰ قرارداد، چهار نفر از فروشندگان نکول کرده باشند و یک نفر از خریداران تمایل به تسویه نقدی داشته باشند. در این حالت ۶ فروشنده و ۶ خریدار وارد فرآیند تحویل میشوند و خریداران، کالا را از فروشندگان تحویل میگیرند. قرارداد چهار فروشنده تسویه نقدی میشود و فروشندگان موظف به پرداخت درصدی از ارزش قرارداد به همراه مابهالتفاوت قیمت اعمال و قیمت نقد دارایی پایه خواهند بود.
- تعداد نکول فروشندگان کمتر از تعداد خریدارانی باشد که تمایل به تسویه نقدی دارند. مثال مورد قبل را با این فرض شرح میدهیم که از ۱۰ قرارداد، دو نفر از فروشندگان نکول کرده باشند و ۶ نفر از خریداران نیز تمایل به تسویه نقدی داشته باشند و وجوه لازم را واریز نکنند، دو نفر از آن ۶ خریدار در مقابل دو فروشندهای که قرارداد خود را نکول کردهاند قرار خواهند گرفت و تسویه نقدی خواهند شد؛ اما اتاق پایاپای به چهار نفر باقیمانده از خریداران مهلت مجدد خواهد داد، تــا ارزش قرارداد به همراه کارمزدهای مربوطه را واریز کنند. فرض کنید یک نفر وجوه را واریز کند. در این حالت پنج خریدار و پنج فروشنده وارد فرآیند تحویل میشوند و خریداران، کالا را از فروشنده تحویل میگیرند. قرارداد سه خریدار نیز ملغی میشود و فروشنده مقابل آنها متعهد دیگری نخواهد داشت.
نکاتی کلی در خصوص معاملات بازار مشتقه بورس کالا
- نحوه دریافت کد معاملاتی
افراد حقیقی (با حداقل ۱۸ سال سن) و حقوقی برای شروع فعالیت در معاملات بازار مشتقه، میبایست به یکی از شرکتهای کارگزاری که مجوز معاملاتی قراردادهای مشتقه را در شرکت بورس کالای ایران داشـته باشند، مراجعه و درخواست کد کنند. شایان ذکر اســت مشتریان فقط با یک کارگزاری مجاز به انجام این معاملات هستند و در صورت تمایل به تغییر کارگزاری خود، باید فرم درخواست انتقال کد معاملاتی را تکمیل و آن را به کارگزار مورد نظر خود ارائه کنند.
- افتتاح حساب عملیاتی
مشتریان برای فعالیت در معاملات قراردادهای بازار مشتقه بورس کالا میبایست یک حساب در اختیار بورس نزد یکی از بانکهای عامل (سامان، ملت و رفاه) افتتاح و آن را به شرکت کارگزاری معرفی کنند.
- ثبت سفارش مشتری
قبل از ثبت سفارشها مشتری در فرمهای ثبت سفارش، کارگزاران میبایست از واریز وجه تضمین لازم توســط مشتریان، متناسب با موقعیتهای ایشان اطمینان حاصل کنند. کارگزاران موظفاند کلیه سفارشهای هر مشتری را در فرمهای ثبت سفارش که توسط بورس ابلاغ میشود، ثبت کنند. سفارشها میتوانند بهصورت کتبی، تلفنی، از طریق اینترنت یا سایر روشهای تعیین شده توسط بورس انجام شوند.
کارمزدهای بازار قراردادهای مشتقه بورس کالای ایران
کارمزد معاملات قراردادهای اختیار معامله
- سکه طلا
- زعفران

کارمزد تسویه و تحویل معاملات قراردادهای اختیار معامله
کارمزد معاملات قراردادهای آتی
کارمزد تسویه و تحویل معاملات قراردادهای آتی
شرایط پذیرش دارایی پایه در بازار قراردادهای مشتقه بورس کالای ایران
دارایی پایه از بین محصولات پذیرفتهشده در بورس کالای ایران و یا کالاهای دارای بازار نقدی قوی به تشخیص هیئت پذیرش، انتخاب میگردد. قرارداد آتی قابل معامله در بورس بر اساس قرارداد آتی پذیرش شده تعیین میشود. مشخصات قرارداد آتی به پیشنهاد بورس به تصویب هیئت پذیرش خواهد رسید. لازم به ذکر است، مشخصات قرارداد آتی باید شامل موارد ذیل باشد: