بخش دوم: شاخص ها
در بخش اول بررسی روند تحولات بازار سرمایه، به مقایسه چگونگی رشد آن با سه بازار اصلی ارز، طلا و مسکن پرداخته شد. در دوساله منتهی به مردادماه ۱۳۹۸، بهای طلا در بازار تهران ۲۴۵ درصد، بهای طلای جهانی ۲۰ درصد، قیمت دلار بازار آزاد ۲۰۰ درصد، میانگین بهای ساختمان مسکونی تهران حدود ۲۰۰ درصد، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران ۲۰۵ درصد و ارزش جاری بورس اوراق بهادار تهران ۱۹۵ درصد رشد داشت. چهار بازار ارز، طلا، مسکن و سرمایه در ایران کم و بیش همراه با یکدیگر رشد یافته اند، با این تفاوت که طلا از رشد جهانی نیز تأثیر مثبت پذیرفته است و بازار سهام با تأخیر نسبت به بازارهای دیگر حرکت خود را آغاز کرده است. تا نیمه شهریورماه سال جاری، شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران ۱۰ درصد بیش از بازارهای ارز و مسکن رشد یافته است که بخش مهمی از آن به التهاب بازار و خریداران و تشکیل حبابهای قیمتی ارتباط دارد.
انواع شاخص ها
شاخص معیاری است که اندازه و تغییرات یک واحد سنجش اقتصادی یا مقدار عددی یک متغیر یا گروهی از متغیرها را نشان می‌دهد. در بازار سرمایه، شاخص معیار کل سهام یا سهام منتخب (یک صنعت یا یک گروه از سهام) است که در آن بازار معامله می‌شود و میانگین تغییرات قیمت یا ارزش کل سهام را نشان می‌دهد. در مقایسه شاخص ها نمی‌توان مستقیماً ارقام یک شاخص را با دیگر شاخص ها مقایسه کرد و معمولاً تغییرات دوره‌ای شاخصها با یکدیگر مقایسه یا تجزیه و تحلیل می‌شود. برای مقایسه روند تغییرات دو یا چند شاخص می‌توان یک سال (زمان) پایه با مقدار یکسان را انتخاب و با محاسبه و مقایسه مقدار شاخص ها بر اساس این سال پایه روند تغییرات آن‌ها را بررسی کرد. برای مثال در اینجا «شاخص کل» و «شاخص ۳۰ شرکت بزرگ» بررسی می‌شوند. در ابتدای فروردین‌ماه سال ۱۳۹۷ شاخص کل ۹۶۴۲۶ واحد و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ ۴۲۹۲ واحد بود که در پایان مردادماه سال ۱۳۹۸، این دو شاخص به ترتیب به ۲۶۶۱۲۷ و ۱۱۴۳۷ واحد صعود کردند. در این دوره شاخص کل ۱۷۶ درصد و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ ۱۶۶ درصد رشد کرده‌اند. با توجه به پایه سنجش کاملاً متفاوت دو شاخص کل و ۳۰ شرکت بزرگ روشن است که امکان مقایسه روند تغییرات آن‌ها وجود ندارد و فقط می‌توان نرخ تغییرات (رشد یا کاهش آن‌ها) را مقایسه کرد.
سؤال این است که برای مقایسه روند تغییرات دو یا چند شاخص متفاوت چه می‌توان کرد. یک روش ساده و کارآمد این است که برای مقادیر سال (زمان) پایه دو یا چند دوره شاخص موردنظر عدد ۱۰۰ در نظر گرفته شود و مقادیر دوره بر مبنای عدد ۱۰۰ محاسبه شوند. در اینجا عدد پایه شاخص هر دو شاخص کل و ۳۰ شرکت بزرگ برای پنجم فروردین ۱۳۹۷، مقدار یکسان ۱۰۰ در نظر گرفته می‌شود و مقادیر بعدی نسبت به عدد ۱۰۰ محاسبه می‌گردند. در پایان مهرماه ۱۳۹۷ شاخص کل به ۱۸۷۷۷۹ واحد (بر اساس شاخص پایه ۱۰۰ در پنجم فرودین ۱۳۹۷ به ۱۹۵ واحد) و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ به ۹۴۲۰ واحد (بر اساس شاخص پایه ۱۰۰ در پنجم فرودین ۱۳۹۷ به ۲۱۹ واحد) رسید. شاخص ۳۰ شرکت بزرگ در نیمه دوم سال ۱۳۹۷ به میزان قابل توجهی از شاخص کل بورس جلو افتاد، اما در نیمه اول سال ۱۳۹۸، نه‌تنها فاصله بین این دو شاخص از بین رفت که حتی در پایان مردادماه ۱۳۹۸، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ از شاخص کل بورس کمی عقب افتاد. این بررسی اجمالی نشان می‌دهد که صرف توجه به تغییرات شاخصها در پایان یک دوره نسبت به ابتدای آن، به تنهایی همه ماجرا و جزئیات آن را بیان نمی‌کند و با معادل‌سازی پایه شاخصها (مقادیر) در ابتدای دوره موردنظر، اطلاعات و خروجی‌های کامل‌تری حاصل می‌شود. در نمودارهای «شاخص کل و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس در دوره فروردین ۱۳۹۷ تا مرداد ۱۳۹۸» و «شاخص کل و شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس در دوره فروردین ۱۳۹۷ تا مرداد ۱۳۹۸ بر پایه فروردین ۱۳۹۷»، نتیجه استفاده از سال (زمان) پایه برای معادل‌سازی دو شاخص در یک دوره نشان داده شده است.
شاخص‌های بازار سرمایه
شاخص‌های بازار سهام روشی برای اندازه‌گیری کل یا بخشی از بازار سهام است. این شاخصها نشان‌دهنده روند عمومی قیمت سهام کل یا گروهی منتخب از شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار است. از شاخص کل و سایر شاخص‌های بورس اوراق بهادار تهران می‌توان برای سنجش عملکرد سهام و صندوق‌های سرمایه‌گذاری استفاده کرد. باید دقت داشت که افزایش (کاهش) شاخص کل یا شاخص یک گروه از سهام، به مفهوم سوددهی (زیاندهی) کلیه سهام یا یک گروه از سهام نیست. شاخص‌های گروه‌های صنعت یا گروه شرکت‌های بورسی دارای روند و چگونگی تغییرات کاملاً متفاوت و معمولاً مستقل هستند. به عنوان مثال، در چند سال اخیر شاخص بورس و ارزش بازار شرکت‌های پتروشیمی، فلزات اساسی و معدنی دارای رشد بالاتر و وضعیت بهتر و شرکت‌های خودرویی و بانک‌ها دارای رشد پایین‌تر هست. در اینجا به معرفی و بررسی روند تغییرات اجمالی شاخص‌های گروه شرکت‌ها و صنایع مهم بورس اوراق بهادار تهران پرداخته می‌شود.
شاخص کل بورس
شاخص کل که همان شاخص قیمت و بازده نقدی است، همواره به عنوان شاخص بورس اوراق بهادار تهران بیشترین کاربرد را در رسانه‌ها و فعالان و سرمایهگذاران بازار سرمایه دارد. در محاسبه شاخص کل سهام شرکت‌ها متناسب با وزن آن‌ها تأثیر می‌گذارد و درنتیجه میانگین بازدهی (قیمت و بازده نقدی) سرمایهگذاران در بورس را نشان می‌دهد. در شاخص کل شرکت‌های بزرگ‌تر و با سرمایه بالاتر تأثیر بیشتری دارند.
شاخص کل هم وزن
در محاسبه شاخص کل، شرکت‌های بزرگ دارای تأثیر به مراتب بالاتری نسبت به شرکت‌های کوچک و متوسط هستند و درنتیجه امکان دارد در مواقعی که اغلب شرکت‌ها در شرایط کاهش (افزایش) ارزش سهام قرار دارند، به واسطه افزایش (کاهش) شاخص قیمت چند شرکت بزرگ و خیلی بزرگ، شاخص کل مثبت (منفی) گردد. در شاخص کل هم‌وزن کلیه شرکت‌ها صرف‌نظر از اندازه و ارزش آن‌ها، به یک میزان در محاسبه شاخص اثر می‌گذارند و نوسانات شرکت‌های کوچک به اندازه شرکت‌های بزرگ در محاسبه شاخص منظور می‌گردد.
روند شاخص کل و شاخص کل هم وزن در دو سال گذشته
در دوره فروردین‌ماه ۱۳۹۷ تا مردادماه ۱۳۹۸، شاخص کل با ۱۷۶ درصد رشد از ۹۶۴۲۶ به ۲۶۶۱۲۷ واحد و شاخص کل هم‌وزن با ۳۱۷ درصد رشد از ۱۷۲۹۵ به ۷۲۱۷۵ واحد صعود کرد. در این دوره شاخص کل هم‌وزن ۵۱ درصد بیش از شاخص کل افزایش یافت. با توجه به نمودار «شاخص کل و شاخص کل هم‌وزن بورس (بر پایه فروردین ۱۳۹۷=۱۰۰)»، دو شاخص کل و کل هم‌وزن در سال ۱۳۹۷ کم و بیش همراه با یکدیگر رشد کردند، اما از ابتدای سال ۱۳۹۸، سرعت رشد شاخص کل هم‌وزن از شاخص کل پیشی گرفت.
در دوساله منتهی به مردادماه ۱۳۹۸، شاخص کل با ۲۲۳ درصد افزایش از ۸۲۳۷۲ به ۲۶۶۱۲۷ واحد و شاخص کل هم‌وزن با ۳۰۷ درصد افزایش از ۱۷۷۰۳ به ۷۲۱۷۵ واحد بالغ گردید. در این دوره دوساله شاخص کل هم‌وزن ۲۶ درصد بیش از شاخص کل بالا رفت. نمودار «شاخص کل و شاخص کل هم‌وزن بورس (بر پایه مرداد ۱۳۹۶=۱۰۰)» نشان می‌دهد که شاخص کل هم‌وزن تا پایان سال ۱۳۹۷ از شاخص کل رشد کمتری داشت، اما از ابتدای سال ۱۳۹۸، شاخص کل هم‌وزن از شاخص کل پیشی گرفت.
جمع‌بندی دو نمودار شاخص کل و شاخص کل هم‌وزن بورس بر پایه فروردین ۱۳۹۷ و مرداد ۱۳۹۶، حاکی از این است که در سال ۱۳۹۶، شاخص کل هم وزن رشد کمتری نسبت به شاخص کل داشت و در سال ۱۳۹۷ همراه با شاخص کل رشد پیدا کرد؛ اما در پنج‌ماهه اول سال ۱۳۹۸، شاخص کل هم وزن از رشد به مراتب بالاتری نسبت به شاخص کل برخوردار بود.
نکته آموزشی
مقایسه دو نمودار شاخص کل و شاخص کل هم‌وزن بورس بر پایه فروردین ۱۳۹۷ و مرداد ۱۳۹۶، نشان می‌دهد که:
- با معادل‌سازی شاخصها بر پایه یک زمان (روز، ماه یا سال) یکسان، به اطلاعات کامل‌تری و با جزئیات بیشتری ازآنچه در طی یک دوره رخ‌داده، می‌توان دست‌یافت.
- انتخاب زمان پایه دارای اهمیت است، چنان چه با تغییر زمان پایه از فروردین ۱۳۹۷ به مرداد ۱۳۹۶، نتایج تغییر کرد؛ بنابراین انتخاب زمان پایه (روز، ماه یا سال) خیلی مهم است. برای کسب نتیجه دقیق‌تر و مستقل از تغییرات کوتاه‌مدت، می‌توان میانگین ماهانه، فصلی یا سالانه را به عنوان زمان پایه انتخاب کرد.
بررسی روند رشد شاخص کل و شاخص کل هم‌وزن بورس در دو سال اخیر نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۶ میزان رشد گروه شرکت‌های بزرگ و خیلی بزرگ بیش از گروه شرکت‌های متوسط بود، اما این دو گروه شرکت‌ها از نرخ رشد کم و بیش یکسانی در سال ۱۳۹۷ برخوردار بودند. در پنج‌ماهه اول سال ۱۳۹۸، روند کاملاً تغییر کرد و سرعت رشد شاخص شرکت‌های متوسط به مراتب بیش از شرکت‌های بزرگ و خیلی بزرگ بود. در این پنج‌ماهه رشد شاخص شرکت‌های متوسط ۵۰ درصد بیش از شرکت‌های بزرگ و خیلی بزرگ بود.
نتیجه گیری
وضعیت رشد و صعود هم شاخص کل و هم شاخص کل هم‌وزن در یک سال و نیم اخیر نشان می‌دهد که افزایش قیمت سهام از یک روند عمومی و کم و بیش فراگیر برخوردار است و مختص چند رشته یا صنایع خاص نیست. شرایط تحریمی کشور و از سوی دیگر کاهش ارزش ریال به یک – سوم نشان می‌دهد که صعود شاخص‌های بورس و قیمت‌های سهام شرکت‌ها در واکنش به تعدیل باارزش پول ملی صورت می‌گیرد، بنابراین سرمایه گذاران بایستی متوجه و مراقب حباب‌هایی که در شهریورماه سال ۱۳۹۸ در بازار سرمایه شکل می‌گیرد، باشند.
مهم‌ترین عوامل موفقیت برای فعالیت در بازارها که از روند رشد بازارها و صعود شاخص‌های قیمتی در دو سال اخیر می‌توان نتیجه‌گیری کرد، به شرح زیر است:
- فعالیت بر اساس تخصص و تجربه (دانش و اطلاعات) در بازارها و به‌کارگیری مشاورین معتبر و مجرب
- اجتناب از تقلید رفتار اشتباه و احساسی خریداران عادی (خرید در زمان صعود قیمت‌ها و فروش در زمان نزول قیمت‌ها)
- تغییر جهت فعالیت در زمان درست و به‌موقع و استفاده از تأخیر فاز دوره رشد بازارهای مختلف در هنگام شتابگیری تحولات قیمتی
- تشکیل سبد سرمایه (ارز، طلا، املاک و سهام)
- تشکیل سبد سهام (سهام صنایع و شرکت‌های مختلف)
- بهره‌گیری از ظرفیت‌های سبد سرمایه‌ای کالاهای اساسی و مواد اولیه صنعتی (مانند مواد پتروشیمی و آهن و فولاد) که البته برای متصدیان این کالاها بیشتر قابل استفاده است.
- در بازار سرمایه سرمایه‌گذارانی که دارای تجربه و تخصص لازم هستند یا از مشاورین مجرب و متخصص بهره می‌گیرند، در تحولات قیمتی هفت فصل گذشته از سودآوری بیشتر نسبت به سرمایهگذاران در بازارهای ارز و طلا برخوردار شده‌اند.
