شاخص بورس معیاری است که وضعیت کلی بازار سرمایه را نشان می‌دهد و تغییرات قیمت و بازدهی سهام را منعکس می‌کند. این شاخص به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا روند بازار را بسنجند و عملکرد آن را ارزیابی کنند. در این مقاله به تعریف شاخص بورس و مفهوم آن خواهیم پرداخت.
منظور از شاخص بورس چیست؟
شاخص بورس، عددی است که وضعیت کلی بورس و روند رشد یا افت این بازار را نشان می‌دهد. ما در بورس فقط یک شاخص نداریم بلکه چند شاخص مختلف داریم که هر کدام از آنها وضعیت بورس را از جنبۀ خاصی به ما نشان می دهند. محاسبه هر کدام از این شاخص ها از طریق فرمول متفاوتی صورت می گیرد.
واژۀ «شاخص» ترجمۀ کلمه انگلیسی (Index) است. این واژه در مفهوم کلی به معنای نماگر یا نشانگر و بیانگر عددی است که شما با استفاده از آن می توانید تغییرات ایجاد‌شده در یک یا چند متغیر را طی یک بازه زمانی خاص، مشاهده کنید. در واقع با بررسی یک شاخص می توانید وضعیت و نوسانات متغیرهای مورد بررسی آن شاخص را ببینید.
شاخص بازار بورس معیاری عددی است که برای سنجش و نمایش وضعیت کلی بازار سرمایه یا بخشی از آن به کار می‌رود. این شاخص تغییرات قیمت و بازدهی سهام شرکت‌های مختلف را در یک دوره زمانی مشخص نشان می‌دهد و به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا روند بازار را تحلیل و ارزیابی کنند. به عبارت دیگر، شاخص بورس نمایانگر عملکرد کلی بازار یا یک گروه خاص از سهام است.
به‌عنوان مثال، شاخص کل بورس تهران یکی از مهم‌ترین شاخص‌های بازار سرمایه ایران است که تغییرات قیمت و سود سهام تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را نشان می‌دهد. اگر شاخص کل افزایش یابد، به این معناست که مجموع ارزش سهام شرکت‌ها در بورس رشد داشته است و اگر کاهش یابد، نشان‌دهندۀ افت کلی بازار است. به همین ترتیب، شاخص‌های دیگری مانند شاخص صنعت یا شاخص ۳۰ شرکت بزرگ نیز برای ارزیابی بخش‌های خاصی از بازار به‌کار می‌روند.
انواع شاخص بورس
شاخص‌های بورس انواع مختلفی دارند که هر یک جنبه خاصی از بازار سرمایه را بررسی می‌کنند. مهم‌ترین انواع شاخص‌های بورس عبارت‌اند از:
1. شاخص کل بورس (TEDPIX)
این شاخص عملکرد کلی بازار را نشان می‌دهد و تغییرات قیمت و سود سهام تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را محاسبه می‌کند. وزن هر شرکت در این شاخص بر اساس ارزش بازار آن است، یعنی شرکت‌های بزرگ‌تر تأثیر بیشتری دارند.
2. شاخص قیمت (TEPIX)
این شاخص فقط تغییرات قیمت سهام شرکت‌ها را در نظر می‌گیرد و سود نقدی پرداخت‌شده توسط شرکت‌ها در آن لحاظ نمی‌شود. شاخص قیمت برای بررسی صرف تغییرات قیمتی سهام مفید است.
3. شاخص هم‌وزن
در این شاخص، همۀ شرکت‌ها به‌طور مساوی وزن دارند، بدون توجه به اندازه یا ارزش بازار آنها. به همین دلیل، شاخص هم‌وزن نشان‌دهنده تأثیر کلی بازار است و تغییرات شرکت‌های کوچک و بزرگ را به یک اندازه منعکس می‌کند.
4. شاخص ۳۰ شرکت بزرگ
این شاخص فقط عملکرد ۳۰ شرکت بزرگ بازار بورس را بررسی می‌کند که بیشترین ارزش بازار را دارند. معمولاً این شاخص نمایانگر وضعیت شرکت‌های برجسته بازار است.
دوره آموزشی از صفر تا سطح پیشرفته در ترید که با هدف “استاد تمامی ترید” طراحی شده است
5. شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر
این شاخص عملکرد ۵۰ شرکت فعال‌تر بازار بورس را که دارای بیشترین حجم معاملات و نقدشوندگی هستند، ارزیابی می‌کند.
6. شاخص صنعت
این شاخص تغییرات قیمت و سود سهام شرکت‌های فعال در یک صنعت خاص (مانند پتروشیمی، خودروسازی، بانکداری) را بررسی می‌کند. شاخص صنعت به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا روند یک صنعت خاص را تحلیل کنند.
7. شاخص بازار اول و دوم
- شاخص بازار اول: عملکرد شرکت‌های بزرگ و معتبرتر را نشان می‌دهد که در بازار اول بورس معامله می‌شوند.
- شاخص بازار دوم: تغییرات شرکت‌های کوچک‌تر و دارای ریسک بالاتر در بازار دوم بورس را ارزیابی می‌کند.
8. شاخص فرابورس
این شاخص برای ارزیابی وضعیت بازار فرابورس طراحی شده و تغییرات قیمت و بازدهی سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در این بازار را نشان می‌دهد.
9. شاخص بازده نقدی (TEDIX)
این شاخص فقط سود نقدی پرداخت‌شده به سهامداران را در نظر می‌گیرد و تغییرات قیمت سهام را شامل نمی‌شود.
10. شاخص آزاد شناور
این شاخص فقط سهامی را در نظر می‌گیرد که به‌صورت عمومی و آزاد در بازار معامله می‌شوند و در دسترس سرمایه‌گذاران است.
هر یک از این شاخص‌ها کاربرد خاصی دارند و سرمایه‌گذاران می‌توانند بسته به نیاز خود، از آنها برای تحلیل بازار استفاده کنند.
کارکرد شاخص بورس چیست؟
شاخص بورس چندین کارکرد مهم دارد که در تحلیل و تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران و ارزیابی بازار نقش کلیدی ایفا می‌کند:
- نمایش وضعیت کلی بازار: شاخص نشان‌دهندۀ روند صعودی یا نزولی بازار است و وضعیت کلی آن را منعکس می‌کند.
- معیار عملکرد سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاران می‌توانند عملکرد سرمایه‌گذاری خود را با تغییرات شاخص مقایسه کنند. به عنوان مثال، اگر سرمایه‌گذاری فرد رشد بیشتری از شاخص داشته باشد، عملکرد او مطلوب‌تر بوده است.
- تحلیل و پیش‌بینی روند بازار: با بررسی شاخص‌ها و مقایسه تغییرات آنها در بازه‌های زمانی مختلف، سرمایه‌گذاران می‌توانند جهت حرکت بازار را تحلیل و روند آینده را پیش‌بینی کنند.
- تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاری: شاخص‌های مختلف بورس اطلاعات ارزشمندی درباره بخش‌ها و صنایع مختلف ارائه می‌دهند که به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند در مورد خرید یا فروش سهام تصمیم بهتری بگیرند.
- ابزار مقایسه‌ای بین صنایع و شرکت‌ها: شاخص‌های تخصصی، مانند شاخص صنعت یا شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند عملکرد بخش‌های مختلف بازار را با هم مقایسه کنند.
در کل، شاخص بورس ابزاری ساده و قابل‌فهم برای ارزیابی عملکرد و وضعیت بازار سرمایه است.
شاخص ها معیارهای مهمی هستند که با تحلیل و بررسی‌شان می‌توان از جنبه‌های مختلف، وضعیت گذشته و حال بورس را دریافت. در بین این شاخص‌ها چند شاخص از اهمیت بیشتری نزد افراد فعّال در بازار بورس برخوردار هستند. در ادامه برخی از این شاخص ها را به شما معرفی می کنیم.
در شکل زیر، شیوه نمایش برخی از شاخص های بورس را در سایت بورس مشاهده می کنید:
شاخص کل بورس چیست؟
این شاخص همان چیزی است که همیشه در اخبار و رسانه ها از آن به‌عنوان «شاخص بورس تهران» صحبت می‌شود. شاخص کل در بین افراد فعال در بازار بورس و سرمایه گذاری یکی از پرکاربردترین شاخص‌ها به شمار می‌رود. این شاخص، بیانگر سطح عمومی قیمت و سود سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس است.
شاخص کل بورس ایران (TEDPIX) مهم‌ترین شاخص بازار سرمایه ایران است، زیرا به‌طور گسترده برای ارزیابی عملکرد کلی بازار استفاده می‌شود و تغییرات ارزش کل سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران را نشان می‌دهد. این شاخص، علاوه بر تغییرات قیمت سهام، سود نقدی پرداخت‌شده توسط شرکت‌ها را نیز در نظر می‌گیرد و به همین دلیل تصویر جامعی از بازدهی سرمایه‌گذاری در بازار بورس ایران ارائه می‌دهد.
به عبارت دیگر، تغییرات شاخص کل، بیانگر میانگین بازدهی سرمایه‌گذاری در تمام سهام موجود در بورس را نشان می‌دهد.
اجازه بدهید مثالی برایتان بزنیم. فرض کنید از سهام تمام شرکت‌های بورسی هر کدام یک واحد سهم را می‌خرید. در این صورت، تغییرات شاخص کل بورس برابر با میزان بازدهی سهام شما خواهد بود.
پس این شاخص، هم تغییرات قیمت سهام و هم سودهای سالیانه‌ای که شرکت‌ها به شما پرداخت می‌کنند را محاسبه می کند.
نام دیگر شاخص کل، «شاخص قیمت و بازده نقدی» (TEDPIX) است. نکته‌ای که هنگام بررسی شاخص باید به آن توجه کنید این است که میزان تغییرات شاخص برای ما اهمیت دارد نه خود عدد شاخص. مثلا اگر شاخص کل بورس در طی یک سال از عدد ۲۰۰۰۰ به ۳۰۰۰۰ برسد – یعنی ۵۰% رشد کند – نشان‌دهندۀ این است که میانگین بازدهی سهام‌های موجود در بورس طی این یکسال برابر با ۵۰% بوده است.
طبق فرمول محاسبۀ شاخص کل، هرچه شرکت‌ها بزرگ‌تر باشند – یعنی سرمایۀ بیشتری داشته باشند – تاثیر بیشتری روی شاخص کل خواهند داشت.
منظور از شاخص قیمت چیست؟
شاخص قیمت، یکی از اصلی‌ترین شاخص های بورس است. این شاخص، بیانگر روند عمومی قیمت سهام همۀ شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار است. پس اگر مثلا شاخص قیمت بورس در یک سال، ۲۰ درصد رشد داشته باشد به این معنی است که سطح عمومی قیمت سهام موجود در بورس در طول یک سال گذشته به‌طور متوسط ۲۰ درصد رشد داشته است.
تفاوت عمدۀ این شاخص با شاخص کل در این است که در شاخص قیمت، فقط قیمت سهام شرکت‌های بورسی در فرمول شاخص، مورد محاسبه قرار می‌گیرد. در‌صورتی‌که در شاخص کل، علاوه بر قیمت، سود پرداختی سالیانه شرکت‌ها هم در محاسبۀ شاخص در نظر گرفته می‌شود. در این شاخص نیز مثل شاخص کل، وزن شرکت‌ها در تاثیر آنها بر شاخص اهمیت دارد. یعنی هرچه شرکت بزرگ تر باشد – سرمایه آن بیشتر باشد – تاثیر آن بر شاخص قیمت نیز بیشتر است.
شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر چیست؟
بورس، هر سه‌ماه یک‌بار فهرست شرکت‌های فعال‌تر را بر اساس سه معیار میزان نقدشوندگی، حجم معاملات و تعداد دفعات معاملۀ سهام منتشر می‌کند. نقدشوندگی به‌معنای سرعت و سهولت در تبدیل یک دارایی به پول نقد بدون افت قیمت قابل‌توجه است. شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر، تغییرات سطح قیمت سهام ۵۰ شرکتی را نشان می‌دهد که سهامشان از نقدشوندگی، حجم و تعداد دفعات معاملۀ بیشتری نسبت به سهام سایر شرکت‌ها برخوردار است.
نگاهی کوتاه به سایر شاخص‌های بورس
شاخص ۳۰ شرکت بزرگ: این شاخص، سطح عمومی قیمت سهام ۳۰ شرکت بزرگ را نشان می‌دهد؛ ۳۰ شرکت بزرگی که ارزش بازار آنها در مقایسه با سایر شرکت ها بیشتر است. ارزش بازار یک شرکت از حاصل‌ضرب «قیمت روز سهام شرکت» در «تعداد سهام آن شرکت» به دست می آید.
شاخص صنعت: منظور از شرکت‌های صنعتی، شرکت‌هایی است که در صنایع مختلف مانند «خودروسازی»، «پتروشیمی»، «فلزات اساسی»، «مخابرات»، «ساختمان» و … فعالیت می‌کنند. شاخص صنعت، بیانگر سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌های فعال در بخش صنعت است. عملکرد هر کدام از این صنایع تحت عنوان شاخص جداگانه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد. مثلا خودرو، دارو، فلزات اساسی و محصولات شیمیایی.
شاخص واسطه گری‌های مالی: این شاخص فقط تغییرات قیمت و بازدهی شرکت‌هایی را نشان می‌دهد که در حوزۀ خدمات مالی (مثل شرکت‌های سرمایه‌گذاری، لیزینگ‌ها، و هلدینگ‌ها) فعالیت می‌کنند.
شاخص های دیگری نیز در بورس مورد محاسبه قرار می گیرند که شاید برای سرمایه‌گذاران عام بورس کاربرد زیادی نداشته باشند. می توانید آنها را در مقاله انواع شاخص های بورس مطالعه کنید.
یک نکته مهم در مورد شاخص
شاخص کل وضعیت کلی بازار را از دید ارزش بازار شرکت‌ها نشان می‌دهد، اما به دلیل وزن‌دهی بیشتر به شرکت‌های بزرگ، ممکن است عملکرد کلی همه بخش‌های بازار یا شرکت‌های کوچک‌تر را به‌خوبی منعکس نکند. در چنین مواقعی، استفاده از شاخص‌های مکمل مانند شاخص هم‌وزن، که تمامی شرکت‌ها را به یک اندازه در نظر می‌گیرد، می‌تواند دید جامع‌تری از وضعیت بازار ارائه دهد.
در خیلی از مواقع ممکن است چند شرکت بزرگ وزن زیادی داشته باشند و با مثبت یا منفی شدنشان شاخص کل را مثبت یا منفی کنند. در‌حالی‌که وضعیت بسیاری از شرکت‌های دیگر متفاوت است. در این جور مواقع، شاخص هم‌وزن قیمت یا شاخص کل هم‌وزن می‌تواند به شکل بهتری وضعیت کلی بازار را به ما نشان دهد.
چون در شاخص هم‌وزن، وزن تمام شرکت‌های بورسی مساوی در نظر گرفته می‌شود و شرکت‌های بزرگ نمی‌توانند شاخص را به واسطۀ سرمایه زیادشان تحت تاثیر قرار دهند.
شاخص هم‌وزن از سال ۱۳۹۳ برای نمایش وضعیت کلی‌تر بازار در کنار شاخص کل معرفی شد و مورد استفاده قرار گرفت.