در این مطلب پیش از آنکه به صورت مستقیم به مبحث عرضه پول بپردازیم، مروری بر برخی از مهم‌ترین بخش‌هایی خواهیم داشت که در توضیحات آتی نیز استفاده خواهند شد. پایه پولی عبارت است از سپردههای سیستم بانکی نزد بانک مرکزی (TR) به اضافه‌ی مجموع سکه و اسکناسی که بانک مرکزی انتشار میدهد، اما نزد خود نگهداری نمی‌کند. این قلم یا در دست مردم است (C) و یا نزد سیستم بانکی (V) نابراین معادلهای به صورت زیر را خواهیم داشت:
سویی دیگر کل سپردههای سیستم بانکی نزد بانک مرکزی، یا به صورت ذخایر قانونی سیستم بانکی (RR) است یا مازاد بر آنکه ذخایر اضافی (ER) هستند. لذا اگر این دو مقدار را در معادله بالا جایگذاری کنیم، به معادله‌های زیر خواهیم رسید:
?? اگر D حجم سپردههای دیداری مردم نزد سیستم بانکی باشد و ??? مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی، نسبت r به شرح زیر تعریف خواهد شد:
نسبت نشان‌دهنده‌ی نسبت ذخایر قانونی برای سپردههای دیداری مردم نزد سیستم بانکی است، بدین معنی که چند درصد از حجم سپردههای دیداری مردم نزد سیستم بانکی را مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی تشکیل میدهد. به همین صورت، ذخایر قانونی برای سپردههای مدت دار را خواهیم داشت، نسبت ذخایر قانونی برای سپردههای مدت‌دار نزد سیستم بانکی (B) با در نظر گرفتن توضیحاتی همچون بخش قبل به شرح کسر زیر خواهد بود:
صورت نشان دهنده‌ی مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی درازای سپردههای مدت‌دار و پس انداز و مخرج مبلغ کل سپردههای مدت دار و پس انداز مردم نزد سیستم بانکی است. مقادیر r و B توسط قانون معین شده و بانک مرکزی می‌تواند برای اعمال سیاست‌های پولی خود این نسبت‌ها را کنترل نماید. لذا با در نظر گرفتن توضیحات قبلی، کل ذخایر قانونی نزد سیستم بانکی در دودسته کلی ذخایر قانونی سپردههای دیداری و ذخایر قانونی سپردههای مدت دار دیده خواهد شد.RR=??? + ???. در ادامه جهت استخراج رابطه اساسی عرضه پول نیاز به بررسی و شرح چهار بخش مهم خواهیم داشت:
- حجم پایه پولی مطلوب
- نسبت مطلوب سپردههای مدت دار به دیداری
- نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپردههای دیداری
- نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک‌ها به سپردههای دیداری
بخش اول: حجم پایه پولی مطلوب (∗B)
∗? برابر با آن مقداری از پایه پولی است که بانک مرکزی تمایل به حفظ آن دارد. این مقدار تابعی از متغیرهای حقیقی اقتصاد مانند تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم و نرخ بیکاری و… است، درواقع میزان یا رشد مطلوب این متغیرها از اهداف سیاست‌های پولی به شمار می‌آید. هرگاه مقدار محقق شده پایه پولی (B) کمتر از مقدار مطلوب آن باشد، بانک مرکزی پایه پولی را افزایش میدهد تا دوباره با مقدار مطلوب آن برابر گردد و برعکس، لذا در حالت تعادلی و ایده‌آل ∗B=? خواهد بود.
بخش دوم: نسبت مطلوب سپردههای مدت‌دار به دیداری (∗n)
این نسبت بستگی به تصمیم‌گیری مردم در مورد نگهداری حجم سپردههای پس انداز و مدت‌دار و نیز سپردههای دیداری در سیستم بانکی دارد تابع عواملی همچون نرخ بهره بازار، نرخ بهره سپردههای مدت‌دار و درآمد واقعی مردم است. هراندازه نرخ بهره بازار بالاتر باشد این نسبت کمتر خواهد بود چراکه مردم تمایل کمتری به نگهداری پول خود به صورت سپردههای مدت‌دار خواهند داشت و برعکس، هراندازه نرخ بهره سپردههای مدت‌دار بالاتر باشد، مردم تمایل بیشتری خواهند داشت تا پول خود را به صورت سپردههای مدت‌دار نگهداری کنند. در حالت تعادل، نسبت مطلوب یعنی ∗? با n یا همان مقادیر واقعی نسبت سپردههای مدت‌دار به دیداری برابر خواهد بود. این نسبت به صورت زیر نشان داده می‌شود:
بخش سوم: نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپردههای دیداری (∗s)
این نسبت بستگی به تصمیم‌گیری مردم در مورد نگهداری حجم اسکناس و مسکوک و سپردههای دیداری در سیستم بانکی دارد و تابع عوامل مانند اطمینان یا عدم اطمینان مردم به سیستم بانکی، سهم آن نوع از فعالیت‌های اقتصادی که وجوه نقد بیشتری احتیاج دارند، تولید ناخالص ملی، میزان پیشرفت سیستم بانکی و رواج کارت‌های اعتباری است. هر چه اعتماد مردم به سیستم بانکی بیشتر و یا سیستم بانکی پیشرفته‌تر وکارت اعتباری رواج بیشتری داشته باشد و یا سهم فعالیت‌های اقتصادی که نقدینه‌ی بیشتری احتیاج دارند از تولید ناخالص ملی کمتر باشد، این نسبت کمتر خواهد بود و برعکس. این نسبت به صورت زیر نشان داده می‌شود:
بخش چهارم: نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک ها به سپردههای دیداری
این نسبت که صورت آن نمایانگر وجوه آماده به وام می‌باشد بستگی به تصمیم‌گیری بانک‌ها در مورد نگهداری حجم ذخایر اضافی و وجوه نقد در صندوقشان نسبت به حجم سپردههای دیداری در سیستم بانکی دارد و تابع عواملی مانند نرخ بهره بازار ، نرخ تنزیل مجدد و وام‌های بانک مرکزی به سیستم بانکی و دوره‌های اقتصادی است. هراندازه نرخ بهره بازار بالاتر، یا نرخ تنزیل مجدد کوچک‌تر باشد و یا در دوران رونق اقتصادی باشیم، سیستم بانکی تمایل خواهد داشت که وجوه آماده برای وام (? + ??) کمتری نگه دارد. این نسبت به صورت زیر نشان داده می‌شود:
در چهار بخش توضیح داده شده تا به اینجا ،B متغیر رفتاری است که تابع تصمیم‌گیری بانک مرکزی است. e متغیر رفتاری است که تابع تصمیم‌گیری سیستم بانکی است. n و s نیز هردو متغیر رفتاری‌اند که به تصمیم‌گیری مردم وابسته‌اند. برای به دست آوردن رابطه اساسی عرضه پول فرض می‌شود تمامی چهارمتغیر شرح داده شده که حالات مطلوب آن‌ها با علامت * مشخص شدند، در حالت تعادل به سرم ببرند یعنی مقدار مطلوب و واقعی آن‌ها باهم برابر است.
فرمول اساسی عرضه پول
در ادامه چگونگی رسیدن به فرمول اساسی عرضه پول را طی ۸ مرحله بررسی خواهیم کرد:
۱- در ابتدای این مطلب اشاره شد که:
۲-همچنین از آنجایی که:
۳- با جایگذاری و در نظر گرفتن روابط ریاضی شرح داده شده در چهار بخش بالا به شرح زیر:
- برگرفته از نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپردههای دیداری:
- برگرفته از نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک‌ها به سپردههای دیداری:
- نسبت ذخایر قانونی برای سپردههای دیداری:
- برگرفته از نسبت مطلوب سپردههای مدت دار به دیداری:
۴- میتوان طی جایگ ذاری روابط بالا در فرمول زیر داشت:
۵- لذا اگر از D فاکتور گرفته شود با معادلهای به شرخ زیر روبرو خواهیم بود: (۱)
درواقع این معادله رابطه ی بین حجم سپرده های دیداری (D) و پایه پولی (B) را نشان میدهد.
۶- از آن جایی که عرضه پول را میتوان به صورت مجموع سپردههای دیداری (D)و وجوه نقددر دست مردم(C)نیز نوشت، خواهیم داشت:
۷- پیش از این دیدیم که ?=?.?لذا با جایگذاری آن در رابطه بالا، خواهیم داشت: (۲)
۸- در انتها با در نظر گرفتن دو رابطه (۱) و (۲)خواهیم داشت(در عبارت دوم (۲)، به جای Dفرمول شماره (۱) را جایگذاری میکنیم)
این رابطه نشان دهنده‌ی رابطه اساسی عرضه پول می باشد .ضریب B در رابطه ی بالا، نشان میدهد که به ازای هر واحد از پایه پولی عرضه پول به چه میزان افزایش می‌یابد. کنترل عرضه پول، به کنترل B باضریب آن (عبارت داخل پرانترکه اجزای آن پیش از این به طور کامل، شرح داده شدند) بستگی دارد. لذا با در نظر گرفتن اجزای تشکیل دهنده‌ی معادله‌ی اساسی عرضه پول، می توان، پنج نهاد زیر را در این زمینه موثر دانست:
- بانک مرکزی
- سیستم بانکی
- مردم
- دولت
- بخش خارجی
