عرضه پول در اقتصاد ایران چیست و چه اهمیتی دارد؟

در این مطلب پیش از آنکه به صورت مستقیم به مبحث عرضه پول بپردازیم، مروری بر برخی از مهم ترین بخش هایی خواهیم داشت که در توضیحات آتی نیز استفاده خواهند شد. پایه پولی عبارت است از سپرده های سیستم بانکی نزد بانک مرکزی (TR) به اضافه ی مجموع سکه و اسکناسی که بانک مرکزی انتشار می دهد، اما نزد خود نگهداری نمی کند. این قلم یا در دست مردم است (C) و یا نزد سیستم بانکی (V) نابراین معادل های به صورت زیر را خواهیم داشت:

سویی دیگر کل سپرده های سیستم بانکی نزد بانک مرکزی، یا به صورت ذخایر قانونی سیستم بانکی (RR) است یا مازاد بر آنکه ذخایر اضافی (ER) هستند. لذا اگر این دو مقدار را در معادله بالا جایگذاری کنیم، به معادله های زیر خواهیم رسید:

?? اگر D حجم سپرده های دیداری مردم نزد سیستم بانکی باشد و ??^?  مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی، نسبت r به شرح زیر تعریف خواهد شد:

نسبت نشان دهنده ی نسبت ذخایر قانونی برای سپرده های دیداری مردم نزد سیستم بانکی است، بدین معنی که چند درصد از حجم سپرده های دیداری مردم نزد سیستم بانکی را مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی تشکیل می دهد. به همین  صورت، ذخایر قانونی برای سپرده های مدت دار را خواهیم داشت، نسبت ذخایر قانونی برای سپرده های مدت دار نزد سیستم بانکی (B) با در نظر گرفتن توضیحاتی همچون بخش قبل به شرح کسر زیر خواهد بود:

صورت نشان دهنده ی مقدار ذخایر قانونی سیستم بانکی نزد بانک مرکزی درازای سپرده های مدت دار و پس انداز و مخرج مبلغ کل سپرده های مدت دار و پس انداز مردم نزد سیستم بانکی است. مقادیر r و B توسط قانون معین شده و بانک مرکزی می تواند برای اعمال سیاست های پولی خود این نسبت ها را کنترل نماید. لذا با در نظر گرفتن توضیحات قبلی، کل ذخایر قانونی نزد سیستم بانکی در دودسته کلی ذخایر قانونی سپرده های دیداری و ذخایر قانونی سپرده های مدت دار دیده خواهد شد.RR=??^? + ??^?. در ادامه جهت استخراج رابطه اساسی عرضه پول نیاز به بررسی و شرح چهار بخش مهم خواهیم داشت:

• حجم پایه پولی مطلوب
• نسبت مطلوب سپرده های مدت دار به دیداری
• نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپرده های دیداری
• نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک ها به سپرده های دیداری

بخش اول: حجم پایه پولی مطلوب (^∗B)

^∗? برابر با آن مقداری از پایه پولی است که بانک مرکزی تمایل به حفظ آن دارد. این مقدار تابعی از متغیرهای حقیقی اقتصاد مانند تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم و نرخ بیکاری و… است، درواقع میزان یا رشد مطلوب این متغیرها از اهداف سیاست های پولی به شمار می آید. هرگاه مقدار محقق شده پایه پولی (B) کمتر از مقدار مطلوب آن باشد، بانک مرکزی پایه پولی را افزایش می دهد تا دوباره با مقدار مطلوب آن برابر گردد و برعکس، لذا در حالت تعادلی و ایده آل ^∗B=? خواهد بود.

بخش دوم: نسبت مطلوب سپرده های مدت دار به دیداری (^∗n)

این نسبت بستگی به تصمیم گیری مردم در مورد نگهداری حجم سپرده های پس انداز و مدت دار و نیز سپرده های دیداری در سیستم بانکی دارد تابع عواملی همچون نرخ بهره بازار، نرخ بهره سپرده های مدت دار و درآمد واقعی مردم است. هراندازه نرخ بهره بازار بالاتر باشد این نسبت کمتر خواهد بود چراکه مردم تمایل کمتری به نگهداری پول خود به صورت سپرده های مدت دار خواهند داشت و برعکس، هراندازه نرخ بهره سپرده های مدت دار بالاتر باشد، مردم تمایل بیشتری خواهند داشت تا پول خود را به صورت سپرده های مدت دار نگهداری کنند. در حالت تعادل، نسبت مطلوب یعنی ^∗? با n  یا همان مقادیر واقعی نسبت سپرده های مدت دار به دیداری برابر خواهد بود. این نسبت به صورت زیر نشان داده می شود:

بخش سوم: نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپرده های دیداری (^∗s)

این نسبت بستگی به تصمیم گیری مردم در مورد نگهداری حجم اسکناس و مسکوک و سپرده های دیداری در سیستم بانکی دارد و تابع عوامل مانند اطمینان یا عدم اطمینان مردم به سیستم بانکی، سهم آن نوع از فعالیت های اقتصادی که وجوه نقد بیشتری احتیاج دارند، تولید ناخالص ملی، میزان پیشرفت سیستم بانکی و رواج کارت های اعتباری است. هر چه اعتماد مردم به سیستم بانکی بیشتر و یا سیستم بانکی پیشرفته تر وکارت اعتباری رواج بیشتری داشته باشد و یا سهم فعالیت های اقتصادی که نقدینه ی بیشتری احتیاج دارند از تولید ناخالص ملی کمتر باشد، این نسبت کمتر خواهد بود و برعکس. این نسبت به صورت زیر نشان داده می شود:

بخش چهارم: نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک ها به سپرده های دیداری

این نسبت که صورت آن نمایانگر وجوه آماده به وام می باشد بستگی به تصمیم گیری بانک ها در مورد نگهداری حجم ذخایر اضافی و وجوه نقد در صندوقشان نسبت به حجم سپرده های دیداری در سیستم بانکی دارد و تابع عواملی مانند نرخ بهره بازار ، نرخ تنزیل مجدد و وام های بانک مرکزی به سیستم بانکی و دوره های اقتصادی است. هراندازه نرخ بهره بازار بالاتر، یا نرخ تنزیل مجدد کوچک تر باشد و یا در دوران رونق اقتصادی باشیم، سیستم بانکی تمایل خواهد داشت که وجوه آماده برای وام (? + ??) کمتری نگه دارد. این نسبت به صورت زیر نشان داده می شود:

در چهار بخش توضیح داده شده تا به اینجا ،B متغیر رفتاری است که تابع تصمیم گیری بانک مرکزی است.  e متغیر رفتاری است که تابع تصمیم گیری سیستم بانکی است. n و s نیز هردو متغیر رفتاری اند که به تصمیم گیری مردم وابسته اند. برای به دست آوردن رابطه اساسی عرضه پول فرض می شود تمامی چهارمتغیر شرح داده شده که حالات مطلوب آن ها با علامت * مشخص شدند، در حالت تعادل به سرم ببرند یعنی مقدار مطلوب و واقعی آن ها باهم برابر است.

فرمول اساسی عرضه پول

در ادامه چگونگی رسیدن به فرمول اساسی عرضه پول را طی ۸ مرحله بررسی خواهیم کرد:

۱- در ابتدای این مطلب اشاره شد که:

۲-همچنین از آنجایی که:

۳- با جایگذاری و در نظر گرفتن روابط ریاضی شرح داده شده در چهار بخش بالا به شرح زیر:

 

• برگرفته از نسبت مطلوب وجوه نقد در دست مردم به سپرده های دیداری:

• برگرفته از نسبت مطلوب مجموع ذخایر اضافی و نقد در دست بانک ها به سپرده های دیداری:

• نسبت ذخایر قانونی برای سپرده های دیداری:

• برگرفته از نسبت مطلوب سپرده های مدت دار به دیداری:

۴- میتوان طی جایگ ذاری روابط بالا در فرمول زیر داشت:

 

۵- لذا اگر از D فاکتور گرفته شود با معادلهای به شرخ زیر روبرو خواهیم بود: (۱)

درواقع این معادله رابطه ی بین حجم سپرده های دیداری (D) و پایه پولی (B) را نشان میدهد.

۶- از آن جایی که عرضه پول را میتوان به صورت مجموع سپردههای دیداری (D)و وجوه نقددر دست مردم(C)نیز نوشت، خواهیم داشت:

۷- پیش از این دیدیم که ?=?.?لذا با جایگذاری آن در رابطه بالا، خواهیم داشت: (۲)

۸- در انتها با در نظر گرفتن دو رابطه (۱) و (۲)خواهیم داشت(در عبارت دوم (۲)، به جای Dفرمول شماره (۱) را جایگذاری می کنیم)

این رابطه نشان دهنده ی رابطه اساسی عرضه پول می باشد .ضریب B در رابطه ی بالا، نشان می دهد که به ازای هر واحد از پایه پولی عرضه پول به چه میزان افزایش می یابد. کنترل عرضه پول، به کنترل B باضریب آن (عبارت داخل پرانترکه اجزای آن پیش از این به طور کامل، شرح داده شدند) بستگی دارد. لذا با در نظر گرفتن اجزای تشکیل دهنده ی معادله ی اساسی عرضه پول، می توان، پنج نهاد زیر را در این زمینه موثر دانست:

1. بانک مرکزی
2. سیستم بانکی
3. مردم
4. دولت
5. بخش خارجی