بانکداری الکترونیکی نوع خاصی از بانکداری است که جهت ارائه سرویس به مشتریان خود از یک محیط الکترونیکی مانند اینترنت استفاده میکند. در این نوع بانک تمامی عملیات بانکی اعم از دریافت یا واریزکردن پول، تایید امضا، ملاحظه موجودی و دیگر عملیات بانکی به صورت الکترونیکی انجام می شود و یا به عبارت دیگر استفاده از فناوری های پیشرفته نرم افزاری و سخت افزاری مبتنی بر شبکه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی که می تواند باعث حذف نیاز به حضور فیزیکی مشتری در شعب بانک ها شود.
تاریخچه بانکداری الکترونیکی در جهان
زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ میلادی بر می گردد. یعنی هنگامی که بانک های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می پرداختند. اینترنت درسال ۱۹۷۰ توسط متخصصین دانشگاهی، به منظور اشتراک دریافت ها توسعه یافت و تا سال ۱۹۹۳ محبوبیت اینترنت برای عموم و خصوصاً تجاری که امید به گسترش مشتریانشان داشتند، افزایش پیدا کرد. عواملی که بانکداران را به سمت اینترنت متوجه ساخت عبارتند از مواجه شدن با مبالغ هنگفت و رقابت بین غیربانکی ها. در سال ۱۹۹۴، بانک ها شروع به کاوش در اینترنت کردند تا به عنوان یک سیستم تحویل داری پیشنهادی برای محصولات و خدماتشان از بانکداری اینترنتی استفاده کنند. این نوع بانک برای هر تراکنشی قیمت کمتری را از بانک های شعبه دار پیشنهاد کرد، همچنین به دسترسی بازارهای جهانی و آسایش بیشتر مشتریان توجه بیشتری نشان داد. تا ژانویه ۱۹۹۵، فقط ۲۴ بانک بر روی شبکه اینترنت وجود داشت. اما به فاصله یک سال، ۸۰۰ بانک به این تعداد افزوده شد.
تاریخچه بانکداری الکترونیک در ایران
با رشد هر چه بیشتر سیستم های جدید ، بانک ها خود را در برابر تعداد زیادی سیستم مجزا و منفک از یکدیگر (سیستم های جزیره ای) دیدند که ادامه فعالیت را برایشان دشوار می ساخت. در اواخر دهه ۱۳۶۰ بانک های کشور به سیستم اتوماسیون عملیات بانکی و رایانه ای کردن ارتباطات خود توجه نشان دادند. بر این اساس، نیاز به سیستمی یکپارچه که کلیه خدمات بانکی را از طریق پایگاه داده های متمرکز ارائه و مدیریت نماید بیش از پیش احساس گردید. بنابراین بانک ها به سوی استفاده از سیستم جامع متمرکز بانکداری (Core Banking) روی آوردند. حرکت به سمت بانکداری الکترونیکی از اوایل دهه ۷۰ آغاز شد و پس از ان کارت های اعتباری، خودپردازها، سیستم های گویاو… وارد خدمات نوین بانکی شد. سیستم شتاب یا شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی درسال ۱۳۸۱ ایجاد شد. همانطور که اشاره شد، زیرساخت های بانکداری الکترونیکی یکپارچه، در دهه ۷۰ ایجاد گردید و دو بانک بزرگ کشور (بانک ملی ایران و بانک صادرات ایران) سیستم یکپارچه بانکی خود را عملیاتی نمودند. با راه اندازی این سیستم ها، به تدریج حساب های سنتی که دسترسی به آن ها برای صاحب حساب تنها از طریق مراجعه حضوری به شعبه افتتاح کننده حساب مقدور بود، به حساب های سیبا در بانک ملی ایران و سپهر (سیستم پردازش هوشمند رایانه ای) در بانک صادرات ایران تبدیل گردید. با استفاده از این سیستم ها، صاحب حساب برای انجام امور بانکی، دیگر نیازی به مراجعه حضوری به شعبه افتتاح کننده حساب ندارد. شماره این حساب های جدید ۱۳ رقمی بوده و در سطح همان بانک منحصر بفرد می باشند.
رویکرد اول مدل های بانکداری الکترونیکی
دو نوع کلی از بانکداری الکترونیکی وجود دارد:
- بانک های الکترونیکی: در واقع موسسه ای است که فقط روی اینترنت موجود است و دارای هیچ گونه شعب فیزیکی نیست.
- شعبات الکترونیکی: در این مدل بانک های معمولی و مرسوم، خدمات بانک الکترونیکی را به کاربران خود ارائه می دهند. علت وجود این مدل این است که تمامی کاربران اینترنت و مشتریان بانک ها از خدمات بانک های الکترونیکی استفاده نمی کنند لذا وجود بانک های قدیمی هنوز تا مدتی لازم به نظر می رسد.
رویکرد دوم روش های ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی
- نخست، بانکداری دوگانه (Brick and Click): ترکیبی از کانال های تحویل الکترونیکی و بانکداری سنتی است. بانک هایی که فعالیت بانکداری مرسوم را که در آن خدمات بانکی با مراجعه مستقیم مشتریان و در محلی مانند اداره انجام می شود، همراه با ارائه خدمات بانکداری اینترنتی انجام می دهند در این دسته جای می گیرند.
- دوم بانک های مجازی (Virtual Bank): بانکی است که صرفا تولیدات و خدمات خود را از طریق کانال های توزیع الکترونیکی بدون وجود شعبه انجام می دهند. اینگونه بانک ها به دلیل صرفه جویی هایی که از هزینه های غیر مستقیم (Over head) بهره مند می شوند معمولا سودی بالاتر از حد متوسط آن کشور پرداخت می کنند و صرفا در اینترنت موجود می باشند.
مزایای بانکداری الکترونیک
می توان آن را از دو جنبه مشتریان و موسسات مورد بررسی قرار داد:
ازجنبه مشتریان می توان به صرفه جویی در هزینه ها اشاره کرد و از جنبه موسسات می توان به حفظ مشتریان علی رغم تغییرات مکانی بانک ها اشاره کرد، همچنین جلوگیری از اختلاس یکی دیگر ازمزایای مهم ان است. در بانک های پیشرو در خدمات بانکداری الکترونیک،کانال های مختلف بانکداری با هم تلفیق وسیستم های جزیره ای یکپارچه می شود پس مدیریت اطلاعات و مدیریت ارتباط با مشتریان بهبود می یابد و رضایت مشتریان، صرفه جویی در هزینه های تولید و درآمد بیشتر برای بانک ها را به همراه خواهد داشت اما قبل از اقدام به ایجاد و پیاده سازی سیستم بانکداری الکترونیک باید امکان پذیر بودن آن را در رابطه با محیط فنی، اقتصادی، مالی و نیروی انسانی مورد توجه قرار داد. این چهارچوب کاری باعث می شود که بانکی داشته باشیم که نیازی به امور کاغذی ندارد، محدود به مناطق جغرافیایی خاص نیست و هیچ گاه در آن به روی مشتریان بسته نمی شود و می تواند به صورت ۲۴ ساعته به مشتریان سرویس دهد.
سیستم های بانکداری الکترونیک
این سیستم ها در سه سطح به مشتریان سرویس دهی می کنند:
- اطلاع رسانی: این سطح ابتدایی ترین سطح بانکداری الکترونیکی اینترنتی است. بانک اطلاعات مربوط به به خدمات و عملیات خود را از طریق شبکه های ارتباطی دولتی وخصوصی فراهم می کند.
- ارتباطات: این سطح امکان انجام مبادلات بین سیستم بانکی و مشتری را فراهم می آورد. ریسک این سطح در بانکداری الکترونیک بیشتر از سطح سنتی است.
- تراکنش: این سیستم متناسب با نوع اطلاعات و ارتباطات خود از بالاترین میزان ریسک برخوردار است. دراین سطح مشتری در یک ارتباط متقابل قادر است تا عملیاتی چون صورت حساب، صدور چک، انتقال وجه و ارائه صورت حساب را انجام دهد.
شاخه های بانکداری الکترونیک برحسب نیازهای بازار بانکداری الکترونیک
- بانکداری تلفن همراه و فناوری های مربوط به آن: مشتریان بانک با استفاده از خدمات موبایل، از دستگاه تلفن همراه خود، به صورت همه ساعته به اطلاعات حسابی بانک خود دسترسی داشته و عملیات انتقال وجه به کارت یا حساب دیگری و پرداخت قبض ها را انجام می دهند. از انواع خدمات بانکی موبایل در کشور ما ایران می تواند به مواردی مانند امکان دریافت همه اطلاعات مربوط به حساب مشتری، خرید از فروشگاه ها و دیگر امکانات خدماتی، ارائه وضعیت بازار اوراق بهادار و انتقال خرید و فروش اوراق بهادار به وسیله تلفن همراه و اینترنت، خدمات چک و امکان پرداخت انواع قبوض به صورت تلفن های همراه در قالب موبایل بانک، اشاره نمود.
- بانکداری تلفنی: خدمات تلفن بانک به دو روش انجام می گیرد که اولا خدمات که با شماره حساب و رمز حساب کار می کنند که این نوع خدمات فقط برای حساب های همان بانک است و ثانیا خدماتی که با شماره کارت شتاب و رمز دوم کارت فعالیت انجام می دهند ولی این نوع خدمات معمولا برای تمام کارت های شتاب است.
- بانکداری بر اساس فکس: در بانکداری بر اساس فکس یا نمابر اطلاعات موجودی حساب، وضعیت پرداخت اقساط چک و … به صورت سیستم نمابر ارسال می گردد.
- بانکداری بر اساس دستگاه های خود پرداز: بیشتر مردم یک یا چند کارت بانکی در دسترس دارند می توانند از دستگاه های خود پرداز استفاده کنند.
- بانکداری بر پایه شعبه های الکترونیکی: شعبه الکترونیک به وسیله بانک ها راه اندازی شده و در طی ۲۴ ساعت شبانه روز به ارائه خدمات بانکی در سوی بانکداری الکترونیک پرداخته می شود و حتما در این نوع شعب ها نیروی انسانی کمتر دخالت دارند.
- بانکداری مبتنی بر پایه کارت خوان ها: دستگاه کارت خوان یا پوز که در بیشتر فروشگاه ها موجود است و جایگزین خوبی برای پول نقدی شده اند، علاوه به وسیله دستگاه پوز می توان موجودی حساب ها را چک و کارت شارژ خریداری نمود.
مشکلات
دستگاه های ATM مطابق نیازهای امروز طراحی نشده است. خرابی دستگاه ها، کمبود تعداد دستگاه ها نسبت به میزان کارت های صادر و… شده ازجمله مشکلات است همچنین در رابطه با خدمات اینترنتی بانک ها سرعت کم و قطعی های مکرر سبب بی اعتمادی مردم نسبت به بانکداری الکترونیکی شده است و هنوز درصد بالایی از مراجعات مردم به بانک ها جهت به صورت حضوری است.
تفاوت بانکداری الکترونیکی و اتوماسیون بانکی
شاید تا حالا برایتان پیش آمده است که وارد یک بانک شوید و با دیدن اینکه غالب کارمندان کار خود را با کمک رایانه انجام می دهند، این سوال در ذهن تداعی شود که آیا در این بانک هم از بانکداری الکترونیکی استفاده می شود یا نه؟ در اتوماسیون بانکی زیر ساخت های بانکداری تغییر نکرده و صرفاً از کامپیوتر جهت آسان تر نمودن محاسبات مربوط به حساب ها استفاده می شود اما در بانکداری الکترونیکی زیر ساخت های بانکی تغییر نموده و برای انتقال منابع نیازی به صدور اسناد کاغذی نمی باشد بلکه از طریق دستورهای کامپیوتری مشتری این عمل انجام می گیرد.
منابع حقوق بانکداری الکترونیک
در این رابطه دو قانون خاص وجود دارند که ارتباط مستقیم با مباحث الکترونیک دارند:
- اولین مورد، قانون تجارت الکترونیکی است. اگرچه پرداخت های اینترنتی، از این قانون مستثنی شده اند و بدین ترتیب، طیف قابل توجهی از مسائلی که میان بانک و مشتری قابل طرح می باشند، از حیطه شمول این قانون خارج شده اند. در عین حال باید توجه داشت که این قانون، به عنوان قانون کلیدی و پایه در مباحث حقوق تجارت الکترونیکی با وجود ایرادات متعددی که به آن وارد است نمی تواند در حقوق بانکداری الکترونیک و اینترنتی مورد توجه قرار نگیرد؛ چرا که بسیاری از مسائل پایه ای و کلیدی در خصوص تجارت الکترونیک، از جمله تعاریف و مفاهیم بنیادین در این قانون مطرح شده اند.
- دومین قانون مهم که به بانکداری و تجارت الکترونیکی مربوط می شود، قانون جرایم رایانه ای است. این قانون که در سال ۱۳۸۸ تصویب شده است، مبنای حقوقی مبارزه با جرایم در فضای سایبر را فراهم نموده است و در صورتی که جرمی در سیاق و فضای بانکداری اینترنتی و الکترونیکی اتفاق افتد، رجوع به این قانون ناگزیر خواهد بود.
- علاوه بر دو قانون یاد شده، مقررات صادر شده توسط بانک مرکزی در رابطه با ابعاد گوناگون بانکداری الکترونیک و اینترنتی و نیز نظام ها و سامانه های پرداخت، در حقوق بانکداری الکترونیک نقش مهمی دارند. یکی از کارکردهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تنظیم و کنترل قواعد حاکم بر نظام های پرداخت در کشور و نظارت بر اجرای صحیح آن قواعد است. بانک مرکزی در این رابطه دستورالعمل ها و مقررات متعددی را در خصوص ابعاد مختلف نظام های پرداخت و بانکداری اینترنتی از مقررات حاکم بر تأسیس بانک های مجازی گرفته تا دستورالعمل های سامانه های مختلف پرداخت صادر کرده است. در این مقررات دستورالعمل ها قواعد فعالیت و گاه حقوق و تکالیف طرفین در رابطه با بانکداری الکترونیک و اینترنتی و نظام های پرداخت تبیین شده است.
- منبع دیگری که در حقوق بانکداری الکترونیک و اینترنتی باید مورد توجه قرار گیرد، قراردادهای میان بازیگران مختلف در این زمینه است. قراردادهای میان بانک ها و مشتریان، بانک ها با یکدیگر و بانک ها با بانک مرکزی، جملگی در تعیین حقوق و تکالیف مشتریان در نظام بانکداری الکترونیک و اینترنتی نقش دارند و نمی توان در این زمینه آن ها را نادیده گرفت. البته باید به این نکته توجه داشت که قراردادهای یاد شده، نمی توانند بر خلاف قوانین و مقررات بانک مرکزی باشند و برخی از شروط مندرج در قراردادهای میان بانک و مشتریان، از برخی جهات خلاف موازین حقوقی به نظر می رسند.
- در نهایت، باید به قانون حمایت از مصرف کنندگان به عنوان منبعی جدید در رابطه با بانکداری الکترونیک و اینترنتی اشاره کرد. اشخاصی که از خدمات بانکداری الکترونیک و اینترنتی استفاده می کنند، مصرف کننده تلقی می شوند و لذا از حقوق حمایتی مندرج در قانون حمایت از مصرف کنندگان برخوردار می باشند. بنابراین ضروری است که این حقوق مورد بررسی قرار گیرند تا میزان و محدوده اعمال آن ها در روابط میان بانک و مشتری در زمینه بانکداری الکترونیک و اینترنتی مشخص گردد.