در مقاله پیش رو، قصد داریم بورس انرژی را معرفی کنیم. بازار بورس و اوراق بهادار تهران را می توان طبق یک نظام ساده به چهار دسته تقسیم کرد:
۱- بازار بورس
۲- بازار فرابورس
۳- بازار بورس کالا
۴- بازار بورس انرژی
بازار بورس انرژی
شرکت بورس انرژی (سهامی عام) بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی تأسیس و در تاریخ ۱۷/۰۴/۱۳۹۱ در اداره کل ثبت شرکت ها و مؤسسات غیرتجاری به ثبت رسید. فعالیت های این حوزه عموماً مربوط به معاملات نقدی، سلف موازی استاندارد، آتی و اختیار معامله است. تولیدکنندگان و توزیع کنندگان منابع انرژی و مصرف کنندگان آن، افراد حاضر در این بازار را تشکیل می دهند.
هدف از پیدایش بورس انرژی چه بود؟
کشور ما به عنوان دارنده منابع غنی نفت و گاز و ذخایر هیدروکربوری جهان، نیازمند تشکیل بازاری متشکل و نظام مند در این حوزه است. ازآنجایی که نفت و گاز به عنوان کالاهای استراتژیک شناخته می شوند، توجه به بازار آن و مصرف کنندگان داخلی، اهمیت ویژه ای دارد. یکی از راهکارهای افزایش شفافیت قیمتی محصولات بخش انرژی، عرضه آن ها در بازاری قانونمند نظیر بورس است. این بازار در اواخر بهمن ۱۳۸۶، شکل گرفت. پس ازآن با توجه به اهمیت زیرساخت های صنعت برق، در خرداد ۸۷، بورس برق به عنوان یکی از زیرشاخه های بورس انرژی افتتاح شد. رفته رفته سایر محصولات از جنس انرژی به این بازار اضافه شده و بورس انرژی تکمیل تر شد. بدین ترتیب، بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور جهت عرضه محصولات نفتی و مشتقات آن، برق، گاز طبیعی ، زغال سنگ ، حق آلودگی و سایر حامل های انرژی شکل گرفت. این بازار به هدف ایجاد بازاری شفاف، رقابت پذیر و جلوگیری از انحصار حامل های انرژی شکل گرفته است. همچنین این بازار اهداف زیر را دنبال می کند:
- ارتقا و بهبود فعالیت های تولیدکنندگان و مصرف کنندگان بورس انرژی
- استفاده از روش های کاربردی جهت حفظ سلامت بازار و قیمت گذاری شفاف
- طراحی ابزارها و محصولات جدید در این حوزه با توجه به نیاز ذینفعان
- تعامل و همکاری بهتر نهادهای مالی فعال در حوزه بورس انرژی
مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران
- معافیت مالیاتی
بر اساس ماده ۶ قانون توسعه ابزارهای نوین مالی، ۱۰ درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس های کالایی پذیرفته شده و به فروش میرسد از مالیات معاف هستند.
- معافیت از تشریفات مناقصه و مزایده
بر اساس ماده ۱۷ قانون توسعه ابزارهای مالیاتی جدید و بندهای قوانین بودجه سنواتی، کالاهایی که در بورس های کالایی پذیرفته شدند، توسط وزارتخانهها و دستگاههای دولتی و عمومی و اجرایی نیاز به برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات مربوط به آن ها ندارد.
- امکان بازاریابی محصولات
محصولات پذیرفته شده در این نوع بورس، از طریق کارگزاران و سامانه های معاملاتی امکان بازاریابی و معرفی دارند.
چگونه مانند نخبگان به سود مستمر در ترید برسیم؟ جمعه ساعت 18
- تأمین مالی و پوشش ریسک
کالاهای پذیرفته شده در این بازار، از طریق ابزارهای مالی موجود تأمین مالی شده و ریسک آن ها پوشش داده می شود.
- کاهش هزینه معاملاتی
هزینه های عقد قرارداد، بازاریابی در بورس انرژی به مراتب پایین تر از معامله در خارج از بورس است.
- کاهش ریسک معاملاتی
ازآنجایی که معاملات در چارچوب مقررات و تحت نظارت سازمان است، ریسک معاملاتی به ویژه در مواردی نظری عدم ایفای تعهدات کاهش می یابد.
- وجود چارچوب مقرراتی شفاف
این بازار از چارچوب مقرراتی جامع در حوزه پذیرش، معاملات، ثبت و سپردهگذاری و تسویه پایاپای کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالا برخوردار است.
نحوه و فرآیند انجام معاملات
مشتریان بورس انرژی که شامل خریداران و فروشندگان هستند، موظف اند برای حضور فعالیت در این بازار، کد دریافت کنند.
فرآیند دریافت کد بورس انرژی
متقاضیان با مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران، فرم تکمیل شده و ممهور «معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی» را از آن شرکت دریافت می نمایند. سپس با تکمیل فرم های احراز هویت مشتری، درخواست کد معاملاتی و بیانیه ریسک که در دفاتر کارگزاری ها و وب سایت بورس انرژی موجود است، می توانند کد بورس انرژی اخذ نمایند. مشتریان حقوقی نیز باید اطلاعات اساسنامه، روزنامه رسمی و سایر اطلاعات موردنیاز جهت دریافت کد را ارائه نمایند. پس از دریافت کد معاملاتی مشتریان می توانند اقدام به معامله نمایند. برای معاملات، مشتریان موظف اند قبل از شروع تالارهای بورس انرژی سفارش خرید خود را به کارگزار ارسال نمایند.
انواع پذیرش ها
در بورس انرژی، کالاها به سه صورت پذیرش می شوند:
- پذیرش کالا در بازار فیزیکی:
در این حالت درخواست پذیرش کالا به همراه مدارک و مستندات به بورس مربوطه ارائه می شود. پس از احراز کامل بودن مدارک، در بورس ثبت می شوند. کالاها در این بخش به دو دسته کالای اصلی و مشابه تقسیم می شوند و پس از حداکثر ۳۰ روز از تاریخ ثبت درخواست، کالای اصلی به هیئت پذیرش بورس انرژی ارسال می شود. کالای مشابه نیز به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال می شود. درنهایت کمیته، ظرف حداکثر ۷ روز کاری پس از تکمیل مدارک به مشاوره پذیرش، موافقت یا عدم موافقت خود را با پذیرش اعلام می کند.
- پذیرش کالا در بازار فرعی:
کالاهای خارج از گونه و تک محموله ای در بازار فرعی پذیرش و عرضه می گردند. لازم به ذکر است که برای هر نوبت عرضه کالا در بازار فرعی باید درخواستی مجزا به بورس ارائه و با رعایت ترتیبات این فصل، موافقت کمیته عرضه اخذ شود. درخواست پذیرش در بازار فرعی باید توسط مشاور پذیرش به بورس ارائه شود و پس از احراز کامل بودن به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال می گردد.
- پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا در بازار مشتقه:
پذیرش اوراق بهادار مبتنی بر کالا (ازجمله قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله) در بازار مشتقه به پیشنهاد بورس، به تصویب هیئت پذیرش می رسد (ماده ۴۳) دارایی پایه از بین کالاهای پذیرفته شده در بورس یا کالاهای دارای بازار نقدی قوی انتخاب شده و باید به تشخیص هیئت پذیرش (ماده ۴۵) حداقل حائز شرایط زیر باشد:
- محدودیت قانونی مؤثر جهت نقل وانتقال دارایی پایه وجود نداشته باشد.
- مرجع قیمتی روزانۀ قابل اتکا برای بازار نقدی دارایی پایه وجود داشته باشد.
- امکان تحویل فیزیکی دارایی پایه وجود داشته باشد.
کالاهای قابل پذیرش در بورس انرژی
با توجه به جلسه تفکیک فرآورده های نفتی مورخ ۱۴/۰۲/۱۳۹۲ در سازمان بورس و اوراق بهادار کالاهای قابل پذیرش در بورس انرژی بدین شرح اعلام شده است:
ملاک تصمیم گیری جهت پذیرش کالاها در بورس انرژی، ماهیت ذاتی کالا است. به صورتی که کالای موردنظر باید ماهیت انرژی داشته باشد.
- کارمزدها:
بورس کارمزدهای زیر را دریافت می کند (ماده ۵۱):
- کارمزد پذیرش کالا، که به همراه درخواست پذیرش و تکمیل مدارک اولیه از متقاضی دریافت می شود که برابر با ۰۰۰۷/۰ ارزش برآوردی معاملات سالانه و تا سقف حداکثر ۵۰ میلیون ریال است.
- کارمزد درج کالا، که بر اساس آمار سالانه عرضه کالا در بورس از عرضه کننده برای هرسال دریافت می شود که برابر با ۰۰۰۲/۰ ارزش معاملات سالانه و تا سقف حداکثر ۱۵۰ میلیون ریال است.
بازارهای بورس انرژی
بورس انرژی ایران دارای سه بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است. در بازار فیزیکی، کالاهای پذیرفته شده در بورس و در بازار مشتقه، اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای پذیرفته شده در بورس مورد معامله قرار می گیرند. کالاهای تک محمولهای و خارج از گونه نیز در بازار فرعی قابلیت معامله دارند. بازار فیزیکی خود شامل سه تابلوی برق، نفت و گاز و تابلوی سایر حامل های انرژی و بازار مشتقه شامل سه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله است. همچنین هر یک از تابلوها دارای دو رینگ داخلی و بینالمللی هستند. در بازار فیزیکی معاملات در قالب قراردادهای نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم انجام میپذیرند و قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف موازی استاندارد و … نیز قابلیت معامله در بازار مشتقه را دارا میباشند. بر این اساس، کلیه حامل های انرژی در صورت سابقه فعالیت شفاف و قابل اتکا، امکان پذیرش در این بازار را خواهند داشت. در بورس انرژی ایران معاملات در بازار فیزیکی بسته به تعداد عرضهکنندگان در یک نماد معاملاتی و شرایط عرضه به سه روش حراج حضوری، معاملات تمام الکترونیکی و عرضه یکجا انجام میپذیرد. معاملات در بازار مشتقه نیز به صورت تمام الکترونیکی انجام میپذیرد.
انواع قراردادهای قابل معامله در بازار فیزیکی بورس انرژی
- قرارداد نقدی:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله می شود و بر اساس آن، پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی (مصوب هیئت مدیره سازمان) انجام می شود.
- قرارداد نسیه:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، کالا در هنگام معامله تحویل داده می شود ولی بهای آن در سررسید پرداخت و تسویه می شود.
- قرارداد سلف:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، برخلاف قرارداد نسیه نخست بها دریافت می شود و کالا در موعدی در آینده تحویل داده می شود.
- قرارداد کشف پریمیوم:
قراردادی است که در بازار فیزیکی معامله میشود. در این نوع قرارداد، مابه التفاوتی موردتوافق طرفین معامله، دادوستد می شود و کالا در موعد معینی در آینده با توجه به قیمت نهایی تحویل و معامله تسویه می گردد. درواقع خریدار، بخشی از بهای معامله را در ابتدا می پردازد و مابقی را در زمان تحویل کالا می پردازد.
انواع قراردادهای قابل معامله در بازار مشتقه بورس انرژی
- قرارداد سلف موازی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود. در این قرارداد، دارایی پایه تعیین می شود و مقدار معینی از این دارایی، بر اساس مشخصات قرارداد سلف موازی استاندارد به فروش می رسد. وجه قرارداد نیز باید در هنگام معامله و طبق زمان بندی تعیین شده در مشخصات قرارداد پرداخت شود. دارایی پایه نیز در سررسید تحویل داده می شود. ازجمله ویژگی های بارز این قرارداد آن است که در طول دورۀ معاملاتی، خریداران می توانند قرارداد سلف موازی استاندارد را به میزانی که خریداری کردند به شخص دیگری بفروشند. این قراردادها از یکدیگر مستقل هستند و مطابق با شرایط سلف موازی استاندارد انجام می شود.
- قرارداد آتی:
قراردادی است که در بازار مشتقه معامله میشود. در این قرارداد، فروشنده متعهد می شود در زمان معینی، کالای مشخصی را به قیمت فعلی معین، بفروشد. خریدار نیز با این شرایط موافقت کرده و کالا را می خرد. به منظور جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، مبلغی به عنوان وجه تضمین در نظر گرفته می شود که با توجه به تغییرات قیمت آتی کالای موردنظر، تعدیل می شود. این وجه نزد اتاق پایاپای نگهداری می شود و از طرف معامله گران وکالت دارد، وجه آن را با توجه به تغییرات قیمت در اختیار هرکدام قرار دهد. درنهایت این قرارداد در سررسید تسویه می شود.
- قرارداد اختیار معامله:
در این حالت، فروشنده متعهد می شود مقدار مشخصی از دارایی پایه در صورت درخواست خریدار معامله کند. خریدار نیز در زمان معینی در آینده طبق قرارداد وارد معامله می شود. فروشندۀ اوراق اختیار معامله در قبال این تعهد، مبلغ معینی از خریدار اوراق دریافت می کند. در این حالت نیز مانند قرارداد آتی، برای جلوگیری از امتناع فروشنده اوراق از انجام قرارداد، فروشنده ضمن قرارداد متعهد می شود مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد. همچنین هر یک از خریدار و فروشنده می توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص دیگری واگذار کنند. اوراق اختیار معامله می تواند به صورت اختیار فروش یا خرید باشد.
ابزارهای مشتقه در بازار بورس انرژی
هم اکنون معاملات به صورت فیزیکی در بازار برق و سایر حامل های انرژی صورت می گیرد. امکان استفاده از قراردادهای آتی و اختیار معامله در بازار مشتقه، در آینده امکان پذیر خواهد بود. این ابزارهای مشتقه، می توانند کارکردهای این بازار را بهبود ببخشند.