ایده تشکیل بازار دارایی فکری فرابورس به‌عنوان یکی از بازارهای جدید فرابورس، به هدف تنوع‌بخشی ابزارهای مالی در سال ۱۳۹۱ مطرح شد. از این بازار به‌عنوان “بورس ایده” یاد می‌شود. این بازار، حلقه واسطه‌ای برای ارتباط فناوری با تولید و خدمات است. در این فضا، شرایطی جهت استفاده از ظرفیت‌های علمی مخترعان و مبتکران و تجاری‌سازی ایده‌های آن‌ها فراهم می‌شود. به عبارتی فرابورس با ایجاد این بازار، حمایت خود را از این قشر اعلام کرده است. بورس ایده می‌تواند پلی میان علم و صنعت باشد و روزبه‌روز پله‌های ترقی و پیشرفت را طی کند. ایده‌های جدید و جذاب درصورتی‌که دارای ارزش اقتصادی و قابل دادوستد باشد، در این بازار فرصت ارائه خواهند داشت.
اهداف تشکیل این بازار شامل تسهیل انتقال تکنولوژی، تسهیل قیمت‌گذاری منطقی اوراق بر پایه یک بازار رقابتی و بهبود شاخص ثبت اختراعات در عرصه بین‌المللی است. همچنین در پی راه‌اندازی این بازار، سازوکار ثبت و راه‌اندازی اختراع ساماندهی می‌شود و اطلاعات قیمتی و کیفیتی کالا شفاف‌تر ارائه می‌گردد. حقوق مالکیت فکری که در غالب کشورها قابلیت طرح و معامله در بازار هستند به شرح زیر است:
- طرح‌های فناورانه ای که با هدف توسعه محصول یا دانش فنی مطرح می‌شوند. این طرح‌ها باید به‌صورت ماکت یا نمونه اولیه ارائه شوند تا پس از آزمایش و بررسی وارد بازار شوند.
- طرح‌های نیمه‌صنعتی که علاوه بر ویژگی‌های طرح فناورانه باید توجیه فنی و اقتصادی نیز داشته باشند. این امر با ارائه مدارک و مستندات و بررسی توسط کارشناسان صورت می‌گیرد.
دارایی فکری فرابورس یا بورس ایده
منظور از دارایی فکری آن دسته از تولیدات افراد و سازمان‌ها است که حاصل خلاقیت ذهنی آن‌ها بوده و به شکل محصولی منحصربه‌فرد، با حمایت قانون، برای صاحب خود ارزش ایجاد می‌کند. این دارایی می‌تواند در قالب اختراع، برند تجاری، طرح صنعتی، اسرار تجاری و کپی‌رایت باشد. در ادامه به توضیح هرکدام از قالب‌های دارایی فکری می‌پردازیم:
۱- حق ثبت اختراع
حق انحصاری است که در قبال اختراع ثبت‌شده به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا می‌شود. اختراعی قابل ثبت است که حاوی ابتکار جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد. به عبارتی قبلاً در صنعت وجود نداشته باشد.
۲- علائم تجاری/برند تجاری
نشانه شاخصی است که معرف کالا یا خدمات معین ایجادشده توسط شخص یا شرکت خاصی است. طبق ماده ۳۱ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری حق استفاده انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقررات، به ثبت رسانده باشد. این علامت باید قابل‌تمایز باشد. همچنین نباید فریبنده و در تعارض با سایر علائم تجاری موجود در بازار باشد. تفاوت اختراع با برند تجاری آن است که اختراع ممکن است پس از مدتی قدیمی شود و از ارزش آن کاسته شود ولی علامت تجاری این خاصیت را دارد که روزبه‌روز ارزشمندتر شود.
به‌عنوان مثال: برند مک‌دونالد
۳- طرح‌های صنعتی
طرح صنعتی جنبه تزیینی یا زیبایی‌شناسی کالا را نشان می‌دهد. طرح می‌تواند شامل خصوصیات سه‌بعدی مثل شکل کالا یا خصوصیات دوبعدی مثل الگوها، خطوط و رنگ باشد. طرح‌هایی که صنعتی و تزئینی هستند ولی تغییری در ظاهر آن‌ها ایجاد نشده مشمول حمایت قانون نیستند. طرح صنعتی زمانی ثبت می‌شود که اصیل یا جدید باشد.
۴- حق انحصاری یا کپی‌رایت
عبارت از حقوق اعطاشده به پدیدآورندگان آثار و کارهای ادبی و هنری باشد. به عبارتی صاحب آثار چاپ‌شده ادبی و هنری، صنایع‌دستی، نمایشنامه و نرم‌افزارهای رایانه‌ای دارایی حقوق منحصربه‌فردی است و کسی حق ندارد آن را بدون ذکر نام اثر جایی کپی و استفاده کند.
۵- سایر موارد بورس ایده
ارقام گیاهی، نوآوری، علائم جغرافیایی، مالکیت صنعتی، تحقیق بنیادی و کاربردی، اختراعات و غیره.
مراحل ورود به بورس ایده
شخصی که قصد دارد، حقوق مادی ناشی از ایده خود را در این بازار ارائه دهد باید به یکی از شرکت‌های مشاور سرمایه‌گذاری یا تأمین سرمایه یا کارگزار عضو فرابورس مراجعه کند و مدارکی به شرح زیر ارائه کند:
- اوراقی که ثابت کند مخترع طرح کیست؟
- اوراق شناسایی مالک حقوق مادی ناشی از دارایی فکری (شخص ارائه‌دهنده ایده می‌تواند حقیقی یا حقوقی باشد)
- اوراق مربوط به ثبت دارایی فکری نزد مرجع ذیصلاح ثبت‌کننده
شرکت موردنظر (مشاور سرمایه‌گذاری/تأمین سرمایه/کارگزار عضو فرابورس) این مدارک را به همراه درخواست تقاضاکننده به فرابورس ارسال می‌کند. مرحله بعدی احراز هویت مخترع و اختراع وی از مرجع ثبت مربوطه است. همچنین باید تاییدات فنی طرح توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری صورت گیرد. همچنین فرد باید طرح کسب و کار نمونه (Business Plan) تهیه و ارائه نمایند. پس از طی کردن این مراحل، کارگزار عضو فرابورس گزارش‌ها و تاییدیه های لازم را تکمیل و درنهایت موافقت فرابورس با این تقاضا صادر می‌شود.
سرفصل‌هایی که برای طرح کسب و کار نمونه لازم است به شرح زیر است:
معرفی دارایی فکری و ابعاد حقوقی و قانونی آن
در این سرفصل، شخص حقیقی/حقوقی باید به تاریخچه شکل‌گیری دارایی فکری و معرفی صاحب آن بپردازد. همچنین میزان حمایت قانونی و مدت‌زمان لازم را اعلام کند. درنهایت به کاربردهای دارایی فکری موردنظر بپردازد.
معرفی ابعاد تکنولوژیکی بورس ایده
در این سرفصل، شخص حقیقی/حقوقی صنعت و جایگاه دارایی فکری خود را مشخص می‌کند. درج مشخصات دارایی فکری و ظرفیت‌های تولیدی و فنی آن از دیگر ویژگی‌های این بخش است.
معرفی شرایط بورس ایده
هر محصول تولیدی دارای رقبا و بازار هدف خاص خود است. تعیین مواد اولیه و تأمین‌کنندگان آن، معرفی بازارهای هدف، ازجمله مواردی است که در این سرفصل مطرح می‌شود.
معرفی ابعاد مالی و اقتصادی بورس ایده
در مهم‌ترین سرفصل، شخص حقیقی/حقوقی به قابلیت‌های طرح جهت تجاری شدن و عایدی‌های آن می‌پردازد. نگارش سناریوهای مختلف در اجرای طرح، پیش‌بینی عملکرد اقتصادی، خلاصه گزارش ارزش‌گذاری دارایی فکری که توسط شرکت مشاور سرمایه‌گذاری، تأمین سرمایه یا کارگزار مجاز عضو فرابورس تهیه‌شده از دیگر مباحث این بخش است.
انواع عرضه اوراق مبتنی بر دارایی فکری در بازار سوم فرابورس
- عرضه اوراق بهادار شرکت‌های سهامی خاص مبتنی بر دارایی فکری
- عرضه مستقیم و بی‌واسطه اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری
- عرضه حق بهره‌برداری اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری برای مدت‌زمان معین
- عرضه حق بهره‌برداری اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری برای مقدار معین
پس از انتخاب یکی از روش‌های فوق، درخواست عرضه توسط متقاضی که همان صاحب اثر است به فرابورس ارسال می‌شود. برای انجام عرضه‌های فوق چند روش تأمین مالی وجود دارد:
- نوع اول: مشارکت در قالب شرکت سهامی خاص
در این حالت باید شرکت سهامی خاص مطابق با اساس‌نامه فرابورس توسط شرکت مشاور سرمایه‌گذاری، تأمین سرمایه یا کارگزار عضو فرابورس نزد مرجع ثبت شرکت‌ها تأسیس شود. پس از ثبت شرکت موردنظر، مالکیت حق اختراع که قرار است عرضه شود از طریق تنظیم سند در دفاتر اسناد رسمی، به شرکت مربوطه انتقال می‌یابد. سپس آگهی روزنامه رسمی جهت معرفی اعضای هیئت‌مدیره منتشر می‌شود. سند انتقال مالکیت دارایی فکری که قبلاً در دفتر اسناد رسمی تنظیم شد به همراه سایر مدارک موردنظر به فرابورس ارائه‌شده تا موافقت آن را جلب کنند. درنهایت پس از کسب موافقت فرابورس، فرآیند عرضه صورت می‌گیرد.
نکته: اگر عرضه‌کننده مایل باشد، ارزش‌گذاری دارایی توسط شرکت‌های مشاور سرمایه‌گذاری، تأمین سرمایه یا کارگزار عضو فرابورس صورت می‌گیرد.
- نوع دوم: عرضه مستقیم دارایی فکری
در این حالت درخواست واگذاری و انتقال قطعی دارایی فکری بر اساس دستورالعمل سپرده‌گذاری و معامله اوراق بهادار مبتنی بر دارایی فکری در فرابورس ایران و مطابق با دستورالعمل اجرایی فرابورس در این زمینه توسط متقاضی به فرابورس ارائه می‌شود. این انتقال از طریق بیع یا صلح حق مالی به خریداران جدید انجام می‌شود.
- نوع سوم: عرضه حق بهره‌برداری اوراق مبتنی بر دارایی فکری برای زمان معین
در این حالت نیز مثل حالت دوم درخواست متقاضی با این عنوان، بر اساس دستورالعمل‌های موجود ارسال می‌شود و انتقال از طریق معاوضه یا صلح انجام می‌شود.
- نوع چهارم: عرضه حق بهره‌برداری اوراق مبتنی بر دارایی فکری برای مقدار معین
فرآیند این عرضه نیز همانند نوع سوم صورت می‌گیرد.
جمع‌بندی
ایده‌های خلاقانه، به‌خودی‌خود ارزش اقتصادی ندارند. تبدیل ایده‌ها به محصولات و خدمات نوآورانه می‌تواند منجر به کسب سود شود. ثبت اختراعات می‌تواند تحکیم جایگاه شرکت در بازار، بازگشت سریع‌تر سرمایه‌گذاری‌ها، فرصت فروش اختراع، افزایش قدرت چانه‌زنی کمک شایانی کند. ازجمله مشکلاتی که پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان در فرآیند دست‌یابی به حمایت‌های مالکیت فکری با آن مواجه هستند می‌توان به کمبود نیروی انسانی متخصص، بالا بودن هزینه ثبت اختراع و عدم دانش کافی در این زمینه اشاره کرد.
