کامودیتی (commodity) را در لغت به معنی کالا یا کالای اولیه می دانند، Commodity Market نیز به بازار کالا ترجمه می شود. از جمله مهم ترین و معروف ترین بازارهای کالایی می توان به CBOT ،LME ،CME و NYMEX اشاره داشت.

کامودیتی چیست؟

طبق تعاریف، کامودیتی کالایی است که قابلیت معامله با کالاهای مشابه را داشته باشد. این کالاها عموما مواد اولیه صنایع هستند. کامودیتی ها هر روز به عنوان یک ماده خام برای تمامی کالاهایی که بشر در زندگی روزمره استفاده می کند و نیز به عنوان یک دارایی، در بازار کامودیتی داد و ستد می شوند. قیمت کامودیتی ها به این دلیل برای اقتصاد حائز اهمیت است که به طور مستقیم قیمت کالاهای نهائی را تحت تأثیر قرار می دهد.

انواع کامودیتی ها کدامند؟

کامودیتی ها طیف وسیعی از کالاها را شامل می شوند. محصولات کامودیتی در دو دسته کلی سخت و نرم دسته بندی می شوند.

۱- کامودیتی سخت

از جمله کامودیتی های سخت می توان به مواردی چون نفت، طلا و… اشاره داشت. این دسته از کامودیتی ها به صورت طبیعی در طبیعت وجود دارند.

۲- کامودیتی نرم

دسته دیگری همچون ذرت، سویا، گندم و…. جز کامودیتی های نرم محسوب می شوند. این دسته از کامودیتی ها را می توان در دسته محصولات کشاورزی جای داد. محصولات کشاورزی حساسیت بالایی نسبت به تغییرات اقلیمی و آب و هوایی دارند و به همین خاطر همیشه شاهد چرخه های قیمتی فصلی در این بازار هستیم.

۳- کامودیتی فلزات اساسی

انواع مهم دیگری از کامودیتی ها فلزات اساسی همچون فولاد، مس، آلومینیوم، روی و… هستند. نفت و مشتقات نفتی نیز در زیر شاخه بازار انرژی جای می گیرند. همچنین بازار فلزات گران بهایی چون طلا و نقره نیز زیر شاخه کامودیتی ها هستند.

با توجه به این که کامودیتی ها به ویژه نفت، گندم، آهن و آلومینیوم جزء اصلی ترین ترکیب های تشکیل دهنده کالاهای رایج هستند، نقش مهمی در اقتصاد دارند و تغییرهای قیمت آن ها کل اقتصاد جهان را تحت تأثیر قرار می دهد.

معاملات کامودیتی ها چگونه انجام می شود؟

امکان معامله کامودیتی ها از طریق سرمایه گذاری در سهام شرکت های مرتبط با این کالاها فراهم است، بدین معنی که به موازات بازارهای فیوچرز کامودیتی ها، بازارهای سهامی وجود دارند که فرصت سرمایه گذاری موازی برای سرمایه گذاران ایجاد می کنند تا بتوانند از رشد قیمت شرکت های فعال در حوزه کامودیتی بهره ببرند.

معامله در بازار آتی و یا به صورت CFD نیز فراهم است که مخفف کلمه Contract for Difference به معنای قرارداد ما به التفاوت می باشد. در این روش، سود با توجه به تفاوت قیمت خرید با فروش بدست می آید، در واقع به معامله گر این امکان را می دهد که روی تغییرات قیمتی سود کند.

کامودیتی ها خود نوعی دارایی مالی به عنوان رقیبی برای سهام هستند، جابه جایی نقدینگی بین بازار فیوچرز کامودیتی و بازار سهام، همواره به عنوان ابزاری برای سرمایه گذاران در راستای کسب حداکثر بازدهی استفاده شده است.

افزایش قیمت کامودیتی ها اغلب به دنبال یک افزایش تقاضای شدید ناشی از رونق فعالیت های اقتصادی ایجاد می شود زیرا تقاضا برای نهاده های تولید افزایش می یابد و همان گونه که پیش تر عنوان شد کامودیتی ها در زمره اساسی ترین نهاده های تولید قرار دارند.

ضمنا یکی از ویژگی های مهم و لازم کامودیتی ها، دارا بودن استانداردهای حجمی، وزنی یا به طور کلی اندازه گیری است.

عوامل موثر بر بازار کامودیتی ها

• عرضه و تقاضای کالاها
• میزان تولید، محدودیت ها و موانع موجود بر سر راه تولید کنندگان اصلی در جهان
• شاخص دلار
• تغییرات ذخایر یا انبار کالای کالاها
• سیاست های پولی و مالی دولت ها و بانک مرکزی کشورهای موثر در تجارت جهانی کامودیتی ها
• شاخص های مهم اقتصادی کشورهای موثر در تجارت جهانی کامودیتی ها

وجود چشم انداز مثبت راجع به آینده اقتصادی دو کشور آمریکا و چین به عنوان نخستین و دومین اقتصاد بزرگ جهان، کاهش ارزش دلار در برابر سایر ارزها به خصوص در برابر یوآن و یورو، کاهش نرخ بهره در اقتصادهای قدرتمند جهان به ویژه آمریکا و چین، اتخاذ سیاست های تقویت کننده تقاضای کامودیتی ها.

برای مثال اعمال سیاست های محرک اقتصادی در چین، اتخاذ سیاست های محدود کننده عرضه کامودیتی ها، سیاست کاهش تولید فلزها به دلیل ملاحظه های زیست محیطی یا سیاست کاهش عرضه نفت اوپک و وقوع رخدادهایی که به نحوی عرضه کامودیتی ها را محدود می کنند، نظیر اعتصاب معدن کاران در معادن بزرگ دنیا در رونق بازار کامودیتی ها نقش دارند. به همین ترتیب اگر این رویدادها به صورت معکوس اتفاق بیفتند باعث افت بازار کامودیتی خواهند شد.

تاثیر کامودیتی ها بر بورس ایران

بورس اوراق بهادار تهران بازاری کامودیتی محور است. مهمترین تاثیر کامودیتی ها بر شرکت های فعال در بازار سرمایه ایران به موضوع نرخ گذاری آن ها و حجم صادرات برمی گردد، بسیاری از شرکت ها خواه با فروش داخلی و یا صادراتی، از نرخ های جهانی کالا ها تاثیر می گیرند، لذا نرخ جهانی کالاها در سطح جهان بر کالاهای مرتبط در شرکت ها و کارخانجات داخلی موثرند.

از جمله این شرکت ها می توان به شرکت های فعال در صنعت فولاد، سنگ آهن، پتروشیمی، پالایشی و… اشاره داشت، البته لازم به تاکید است، مهم ترین تاثیرگذاری متوجه شرکت های صادرات محور است. تاثیرپذیری از نرخ های جهانی متعاقبا بر مبالغ فروش و در نهایت بر سودآوری شرکت ها تاثیرگذار خواهد بود.

لذا یکی از مهم ترین جنبه های تحلیل شرکت ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح سرمایه گذاری، درک عمیق و صحیح از صنعت مورد نظر در ابعاد داخلی و جهانی است، بررسی وضعیت و جایگاه گذشته، فعلی و آینده صنعت لازمه تحلیل شرکت ها بوده و بدون آگاهی از این موارد نمی توان تصمیم جامعی جهت سرمایه گذاری در یک شرکت اتخاذ کرد.

جهت درک بهتر تحلیل بازار کامودیتی ها به مثال زیر توجه کنید

افزایش در قیمت کالایی همچون نفت، درآمدهای یک شرکت تولید کننده نفت را افزایش خواهد داد. این مسئله سبب تقویت تقاضا برای سهام آن شرکت خواهد شد و به دنبال آن، قیمت سهام آن شرکت رشد خواهد کرد.

برای مثال وقتی قیمت نفت و گاز افزایش می یابد شرکت هایی که با استخراج و بهره برداری نفت و گاز سر و کار دارند سود بیشتری به دست می آورند. اما شرکت های پتروشیمی که با پالایش و فرآوری نفت سرو کار دارند، بار افزایش قیمت را به شرکت های مصرف کننده نفت نظیر شرکت های معدنی، فلزی، ساختمان سازی، حمل و نقل و … منتقل خواهند کرد و این شرکت ها با کاهش سودآوری و افت احتمالی قیمت سهام مواجه خواهند شد.

مثالی دیگر

فلز یک ماده خام اولیه مهم در تولیدهای صنعتی است که در اقتصاد هر کشوری نقشی اساسی ایفا می کند. وقتی قیمت فلز افزایش می یابد، سود شرکت های استخراج فلز افزایش می یابد که می تواند به تقویت ارزش سهام این شرکت ها منجر شود.

در همان حال، شرکت هایی نظیر شرکت های سازنده خودرو و سایر ماشین آلات، شرکت های ساختمانی، شرکت های وابسته به صنعت هوا فضا و … که از فلز به عنوان ماده اولیه استفاده می کنند، با کاهش سود و افت احتمالی قیمت سهام مواجه خواهند شد.

معرفی یک شاخص کالایی

همانطور ک توضیح داده شد بازارهای کالایی متعددی وجود دارد که بررسی آن ها نیازمند یک شاخص جامع است، شاخص (Commodity Research Bureau Index) CRB در این زمینه به سرمایه گذاران کمک می کند. این شاخص دو حالت نقدی و آتی دارد که اثرات ۱۹ کالا در این شاخص لحاظ شده است. این کالاها در ۴ دسته تقسیم می شوند که اوزان متفاوتی دارند.

این چهار دسته به طور کلی شامل محصولات کشاورزی، انرژی، فلزی و فلزات گران بها هستند. برای مثال جهت درک کاربرد این شاخص، با کاهش قیمت نفت، شاخص CRB نیز کاهش می یابد. بدین ترتیب ارزش دلار افزایش یافته و تورم کاهش می یابد. با کاهش تورم، نرخ بهره نیز کم خواهد شد و قیمت اوراق قرضه و سایر قیمت ها در بازار سهام افزایش می یابد.

شاخص های دیگری چون BCI، شاخص مواد خام گلدمن سکس، شاخص بین المللی مواد راجرز، شاخص بانک جهانی، CCI و… نیز در این زمینه قابل استفاده هستند.

بازار جهانی نفت خام

نفت خام، طلای سیاه، از سال ۱۹۵۰ به یکی از مهم ترین مواد لازم در صنایع در جوامع پیشرفته بخصوص صنعت حمل ونقل تبدیل شده است. قیمت نفت خام  به عرضه و تقاضا بستگی دارد. اما چیزی که برای معامله گران اهمیت دارد، فاکتورهایی است که بر عرضه و تقاضا تأثیر می گذارد. قبل از شروع به توضیح عوامل تأثیرگذار، بهتر است ابتدا با انواع  نفت خام آشنا شوید.

نفت خام با توجه به ویژگی هایی که دارند به چند دسته تقسیم می شوند:

• نفت خام شیرین : نفتی که درصد گوگرد آن کم تر از %۰٫۵ باشد .
• نفت خام ترش : نفتی که درصد گوگرد آن بیشتر از % ۰٫۵ باشد.
• نفت خام سنگین : نفتی که گرانروی بالایی دارد، درصد اکسیژن و نیتروژن بالایی دارد و همچنین چگالی آن بالا است. این نوع نفت بیشتر در کانادا و ونزوئلا قرار دارد.

با این ترکیبیات تقریباً ۱۶۱ نوع نفت در جهان وجود دارد.

اما ازلحاظ تجاری نفت خام به سه دسته ی مهم تقسیم می شود :

• نفت برنت که بیشتر از ناحیه ی اروپا استخراج می شود و نفتی شیرین و سبک است .
• نفت WTI که از ناحیه غربی آمریکا برداشت می شود و نفتی شیرین و سبک است و معمولاً چند دلار از نفت برنت ارزان تر است .
• نفت اوپک که از نفت برنت سنگین تر و از نفت WTI  سبک تر است و معمولاً قیمتش بین  دو نفت WTI  و نفت برنت است.

بزرگترین تولیدکنندگان جهانی نفت

واضح است که کشورهایی که دارای بیشترین ذخایر و صادرات نفت هستند، بر قیمت نفت تأثیر بیشتری می گذارند. ابتدا نگاهی اجمالی بر بزرگ ترین تولیدکنندگان نفت داشته باشیم:

در نمودار زیر کشورهای مختلف با بیشترین ذخایر نفت نشان داده شده اند.

همان طور که مشاهده می کنید، ایران در رتبه چهارم بیشترین ذخایر نفت و ششمین تولیدکننده قرار دارد و نقش مهمی را می تواند در قیمت نفت ایفا می کند. به همین دلیل است که هرگونه تحریمی که بر صادرات نفت ایران وضع می شود، تأثیر مستقیمی بر قیمت نفت جهانی می گذارد. اما مهم تر و تأثیر گذارتر از ایران گروهی از کشور ها هستند که برای تأثیر بیشتر بر قیمت جهانی نفت، عضو یک سازمانی به نام اوپک شده اند تا با کنترل عرضه نفت، قیمت آن را بالا حفظ کنند.

اعضای گروه اوپک که شامل عربستان، عراق، ایران، قطر، ونزوئلا و … هستند که تقریباً %۷۵ ذخایر کل نفت دنیا و ۵۰% تولید نفت کل دنیا را به خود اختصاص داده اند. به همین دلیل است که با هر جلسه ای که سران اوپک برگزار می کنند، قیمت نفت تمایل به صعود پیدا می کند. زیرا سیگنالی از اتحاد کارتل های نفتی در محدود کردن عرضه دریافت می شود و در طرف مقابل هرگاه خبری مبنی بر تخطی یکی از اعضا مبنی بر تجاوز تولید روزانه از سقف قرارداد منتشر شود، قیمت نفت نزولی می شود.

به طورکلی رفتار قیمتی نفت حدود  ۶۰% وابستگی به قیمت انس طلا دارد و معمولاً هر جنگ،ناآرامی سیاسی و اجتماعی باعث افزایش قیمت نفت خواهد شد و در طرف مقابل افزایش رشد اقتصادی جهان به خصوص آمریکا،  قیمت نفت را کاهش می دهند.برای پیش بینی قیمت نفت در کوتاه مدت باید اخبار انتشاری از سوی استخراج کنندگان نفت آمریکا و یا موجودی ذخایر نفت انبارهای آمریکا را دنبال کنید و با توجه به کاهش یا افزایش تولیدی، پوزیشن خرید یا فروش بگیرید.

نمودار زیر تغییرات قیمت نفت را در یک دوره زمانی نشان می دهد:

همان طور که مشاهده می کنید جنگ ها و ناآرامی های در ناحیه خلیج فارس باعث افزایش قیمت نفت می شود. مثل بهار عربی (بهار عربی به انقلاب های در کشور های عربی می گویند) و جنگ داخلی یمن. همچنین به علت اینکه ارزش نفت به دلار معامله می شود، کاهش ارزش دلار باعث رشد قیمت نفت می شود که نمونه بارز آن افت بی سابقه ارزش دلار در بحران مالی سال ۲۰۰۸ بود. همچنین نوسانات قیمت جهانی نفت بر بورس و صنایع بورسی در ایران نیز اثر گذار است که می توانید مقاله ای در این خصوص را نیز با کلیک بر اینجا مطالعه نمایید.

تهیه و تنظیم : خشایار بدیعی

اقتصاد ایران و قیمت جهانی نفت

پرواضح است که قیمت جهانی نفت بر شاخص های بورس معتبر دنیا  تأثیرگذار است. حال این تأثیر بر بورس ایران که درآمد حاصل از فروش نفت نقش پررنگ تری در اقتصاد ایران دارد، حائز اهمیت است. در ایران حدود ۷۰% از درآمد دولت صرفاً از محل فروش نفت است و تنها %۳۰ آن از محل مالیات از کسب وکارها هست. پس هنگامی که قیمت نفت بالا برود، درآمد ارزی دولت زیاد می شود و چون اغلب مدیریت خوبی روی این درآمد نمی شود می تواند باعث افزایش پایه پولی و درنتیجه تورم شود که تورم  نیز باعث رشد شاخص کل بورس می شود.

علت افزایش تورم با افزایش قیمت نفت به این علت است که با افزایش قیمت نفت، درآمد دولت افزایش می یابد. درنتیجه دولت نیز مخارج خود را افزایش می دهد. حال اگر قیمت نفت مجدداً افت کند، درآمد دولت کم می شود ولی هزینه هایش هنوز بالاست. در این شرایط آسان ترین راه برای دولت برای جبران کسری بودجه اش چاپ پول است که موجب ایجاد تورم می شود. اتفاقی که در سال ۹۲ برای ایران افتاد و یا به صورت جدی تر گریبان گیر دولت ونزوئلا شد. البته اخیراً درآمد مازاد دولت در زمان افزایش قیمت نفت در صندوق ذخیره ارزی ایران پس انداز می شود تا از این مشکل جلوگیری کند.

نوسانات قیمت جهانی نفت و اثر آن بر صنایع بورس

اما دو صنعت پتروشیمی و پالایشی به علت ماهیتی که دارند تأثیر مستقیمی از قیمت نفت جهانی می گیرند. تقریباً %۲۵ ارزش بازار متعلق به صنعت پتروشیمی  و همینطور صنعت  پالایشی نیز تقریباً %۹ ارزش کل بازار بورس ایران است. قبل از بررسی علت تأثیرپذیری این دو صنعت از قیمت نفت خام در مورد ماهیت این دو صنعت یک توضیح مختصری می دهیم:

صنعت پالایشگاهی در بورس

شرکت های پالایشی وظیفه تبدیل نفت خام (crude oil) به فرآورده های مفیدتر مانند: گاز مایع، نفت سفید، بنزین، گازوئیل، نفت کوره، آسفالت و قیر را دارد. یعنی نفت خام که از منابع استخراج شده را خریداری کرده و مواد مذکور را تهیه و می فروشد.

صنعت پتروشیمی در بورس

شرکت های پتروشیمی محصولات تولیدشده توسط پالایشگاه ها را طی فرآیندی به محصولات متفاوت نظیر متانول، پی.وی.سی، کود و سموم شیمیایی و…  تبدیل می کنند.

اما چرا صنعت پالایشی و پتروشیمی می تواند از افزایش قیمت نفت سود ببرد؟ 

مهم ترین عامل برای صنعت پالایشی افزایش سوبسیدی است که از دولت می گیرد. زیرا شرکت های پالایشی نفت خام را از وزارت نفت به قیمت %۹۵ بازار جهانی می خرند. یعنی با %۵ تخفیف می خرند پس هرچه قدر قیمت نفت بالاتر رود، مبلغ تخفیف آن ها نیز افزایش می یابد. در صنعت پتروشیمی نیز برخلاف تصور عموم مردم که باعث گران تر شدن مواد اولیه موردنیاز کارخانه می شود، افزایش قیمت نفت باعث افزایش قیمت محصولات در خارج از کشور می شود و چون خیلی از این شرکت ها صادرات محور هستند فروش شرکت نیز افزایش می یابد.

چه صنایعی با افزایش قیمت نفت متضرر می شوند؟

هر صنعتی که در آن تأمین انرژی از نفت و مشتقات نفتی صورت می گیرد، مثل صنعت سیمان، فلزات اساسی و… افزایش قیمت نفت باعث افزایش هزینه های شرکت می شود. درصورتی که برخلاف صنعت پتروشیمی، قیمت محصول نهایی آن ها ثابت می ماند. در صنعت فولاد  نیز چون حدود %۱۵ هزینه های آن مربوط به انرژی مصرفی است، اگر قیمت نفت افزایش یابد، هزینه های شرکت نیز افزایش می یابد.

نویسنده: خشایار بدیعی