بازده و ریسک

یکی از وظایف مهم و خطیر نهاد ناظر بازار سرمایه، نظارت و کنترل نوسان های زیاد در بازار است که این نوسان و قیمت ها نیز توسط افراد فعال بازار و بر اساس میزان عرضه و تقاضا مشخص می گردد. در بازارهای مالی به منظور جلوگیری از تقابل عرضه و تقاضا، قوانین و مقرراتی وجود دارد. در همین راستا دامنه مجاز نوسان، توقف معاملاتی و دیگر روش ها از این دست قوانین به حساب می آیند. دامنه مجاز نوسان سهام به عنوان یکی از قوانین و اصول مهم در این بازار است که در جهت کنترل نوسان قیمت سهم و برای کاهش تلاطم بازار و جلوگیری از تصمیمات هیجانی سهام داران در نظر گرفته شده است. دامنه مجاز نوسان به حدود سقف و کف قیمتی گفته می شود که هر سهم در هر روز معاملاتی می تواند داشته باشد. در حال حاضر دامنه نوسانات شرکت های پذیرفته شده در بورس و بازار الف فرابورس مثبت یا منفی ۵% نسبت به قیمت پایانی روز قبل هر سهام می باشد. یعنی اگر قیمت پایانی سهامی امروز ۱۰۰۰ تومان باشد قیمت مجاز برای معاملات فردای این سهم در بازه ۹۵۰ تا ۱۰۵۰ تومان می باشد.

علت به کار گیری دامنه نوسان

در بازارهای مالی به خصوص بورس به دلیل وجود برخی پیچیدگی ها و ریسک پذیر بودن آن، باید توسط نهاد نظارتی بازار سرمایه یکسری محدودیت هایی در نظر گرفته شود. یکی از این محدودیت ها در حوزه دامنه نوسان قیمت سهم است. دامنه نوسان در بورس ایران به دلیل کمبود آگاهی های مالی و آشفتگی های قیمت و حساسیت بازار به شایعات و هیجانات ایجاد شده تا از ضرر و زیان سهام داران خرد و افراد مبتدی و کم تجربه جلوگیری شود. دامنه نوسان در بازارهای جهانی مانند فارکس وجود ندارد. بورس در هر کشوری نماد یک بازار رقابتی کامل است. زیرا تعداد خریداران و فروشندگان در آن بسیار زیاد است، اطلاعات به طور کامل در دسترس همگان قرار دارد و مهم تر از همه، قیمت توسط افراد فعال بازار بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین شده و نتیجه دیکته قیمت ها از جایی خارج از بازار نیست. یکی از مهم ترین وظایف نهادهای ناظر بازار سرمایه، کنترل نوسان ها و موج های پر تلاطم بازار است. این کنترل با استفاده از ابزارها و قوانین مختلف انجام می شود. یکی از مهم ترین ابزارهای مورد استفاده در بورس اوراق بهادار تهران، دامنه نوسان است.

اثرات دامنه نوسان

دامنه نوسان باعث کاهش ریسک و نوسانات هیجانی قیمت در بازار می شود و برای افراد تازه کار در بورس بسیار مفید است و سطح اطمینانی برای افرادی که می خواهند شروع به سرمایه گذاری در بورس کنند فراهم می سازد چون این دامنه نوسان باعث می شود تا قیمت تنها در یک بازه معین تغییر کند و اگر شخصی با کاهش قیمت سهام مواجه شد دچار زیان های سنگینی نشود. برخی پژوهشگران بر اجرای حد نوسان سهام تأکید دارند، در حالی که برخی به آثار منفی آن اشاره می کنند. با این وجود، در اغلب کشورها در طول زمان و با رشد بازارهای مالی دامنه نوسان قیمت سهام افزایش یافته است. به طور کلی، اعمال دامنه مجاز نوسان روزانه، فواید و مضراتی دارد. از فواید آن می توان به موارد زیر اشاره داشت:

• یکی از عوامل مهم به منظور جلوگیری در دست کاری قیمت ها در بازار بورس، دامنه نوسان بوده که اجازه تغییر قیمت در هر زمان به صورت دلخواه به سهامداران بزرگ را نمی دهد.
• کشف قیمت واقعی سهام نیز با استفاده از دامنه نوسان امکان پذیر است. در واقع زمانی که قیمت سهام به این حدود نزدیک شود، معاملات توسط نهاد نظارتی متوقف می شود تا به سهامداران فرصتی داده شود که درباره قیمت سهم مدنظر و ارزش واقعی آن بررسی و تفکرات لازم را به عمل آورند که در آینده نزدیک، سهم دچار هیجانات قیمتی نشود.
• یکی از عوامل مهم درزمینه کاهش تلاطم های موجود در بازار بورس، دامنه مجاز نوسان است. دامنه مجاز نوسان، تغییرات قیمتی سهام را محدود کرده و از این طریق از به وجود آمدن تغییرات ناگهانی جلوگیری می کند.

محافظت از سرمایه گذاران و جلوگیری از بروز بحرا ن های مالی از سایر فواید آن است. از مضرات آن نیز می توان به موارد زیر اشاره داشت:

• معمولاً به دلیل توقف قیمت یک سهم در روز، امکان انتقال تلاطم اضافی به روزهای آتی وجود دارد. پس در نظر داشته باشید که با توجه به این که دامنه نوسان مانع آزاد شدن قیمت سهم می شود، همین امر باعث می شود که قیمت به محدوده های خاصی تمایل داشته باشد.
• تجربیات و تحقیقات به عمل آمده در این حوزه اثبات می کند که عامل دامنه نوسان سهم در بازار بورس، باعث تأخیر در کشف قیمت سهم می شود؛ زیرا با وجود آن، قیمت ها نمی توانند در همان روز نسبت به اطلاعات منتشر شده واکنش مناسب نشان دهند. به همین جهت ممکن است که قیمت روز سهم، قیمت واقعی آن نباشد.
• عکس العمل بیش از اندازه، دخالت در معاملات، کاهش نوسان ها و اثر ربایشی نیز از سایر تاثیرات منفی دامنه نوسان هستند.

کاهش دامنه نوسان

بسته به شرایط حاکم بر بازارها، برای عملکرد بهتر در روند معاملات و کاهش دامنه نوسان هیجانات شاهد آن هستیم همواره تصمیمات مختلفی از سوی نهادهای قانون گذار وضع می شود که ممکن است گاهی فوری هم باشد مانند کاهش دامنه نوسان از ۵ به دو درصد. رشد پرشتاب و گاها هیجانی شاخص بورس و حرکت قیمت سهام کم کم به سمت خرید و فروش های بدون تحلیل و هیجانی، روندی است که بازار را از منطق دور کرده و از طرفی بازدهی های چشمگیر در کوتاه مدت را به دنبال دارد. برای مثال در یک مقطعی، بازدهی بالای بورس باعث شده بود تا سازمان امور مالیاتی اصرار به دریافت مالیات از سرمایه گذراران این بازار داشته باشد. یکی از مهم ترین اهداف تصمیم کاهش دامنه نوسان درآن مقطع زمانی از جانب سازمان بورس برای کاهش سرعت رشد بازار سهام، جهت تداوم معافیت های مالیاتی سرمایه گذاران این بازار بوده است.

در این بین برخی کارشناسان نیز معتقدند که کاهش دامنه نوسان در بازار سرمایه منجر به جلوگیری از نوسانات شدید و رشد بدون پشتوانه سهام شرکت های کوچک می شود و به تقویت معامله سهام شرکت های بنیادی و بزرگ کمک خواهد کرد. این اقدام سازمان بورس و محدود کردن بیشتر دامنه نوسان به مثابه کشیدن ترمز دستی بازار است. اقدامی مشابه سال ۸۲ که سیاست گذاران بازار در پیش گرفتند. طبیعتا یکی از مهم ترین معیارهای بازارهای سرمایه گذاری و به ویژه بورس تهران، نقدشوندگی بالای سهام است. متاسفانه این تصمیم سازمان بورس، نقدشوندگی را نشانه گرفته بود و با این تصمیم این ویژگی مهم زیر سوال می رفت و تحت تاثیر قرار می گرفت که البته این تغییرات پس از مدت بسیار کوتاهی به حالت نرمال خود بازگشت.

بورس در هر کشوری نماد یک بازار رقابتی کامل است. زیرا تعداد خریداران و فروشندگان در آن بسیار زیاد است، اطلاعات به طور کامل در دسترس همگان قرار دارد و مهم تر از همه، قیمت توسط افراد فعال بازار بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین شده و نتیجه دیکته قیمت ها از جایی خارج از بازار نیست. یکی از مهم ترین وظایف نهادهای ناظر بازار سرمایه، کنترل نوسان ها و موج های پر تلاطم بازار است. این کنترل با استفاده از ابزارها و قوانین مختلف انجام می شود. یکی از مهم ترین ابزارهای مورد استفاده در بورس اوراق بهادار تهران، «دامنه نوسان» است.

دامنه نوسان بورس چیست؟

اکنون در بسیاری از بورس های جهان به دلیل کاهش نوسان های بازار از دامنه مجاز نوسان استفاده می کنند. دامنه مجاز نوسان به حدود سقف و کف قیمتی گفته می شود که هر سهم در هر روز معاملاتی می تواند داشته باشد. در حال حاضر محدودیت نوسان قیمت شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران برای سهام مثبت 7 درصد تا منفی 7 درصد است و برای حق تقدم سهام از مثبت ۱۰ درصد تا منفی ۱۰ درصد در نظر گرفته می شود. مثلا برای سهمی که دیروز قیمت آن ۲۰۰۰ ریال بود، طی معاملات روز بعد، قیمت می تواند تا ۲۱4۰ ریال افزایش و تا ۱86۰ ریال کاهش داشته باشد. اما بر اساس مقررات بازار سرمایه روزهای خاصی وجود دارد که سهم از این محدودیت تبعیت نمی کند؛ (البته نظر ناظر بازار ارجحیت دارد!)

1. بازگشایی سهام پس از مجمع عمومی عادی سالانه برای تقسیم سود
2. بازگشایی سهام پس از مجمع فوق العاده برای کاهش یا افزایش سرمایه
3. بازگشایی پس از اعلام افزایش یا کاهش سود هر سهم یا EPS به شرط آنکه از ۲۰ درصد بیشتر باشد.

به عبارت دیگر، در این ۳ روز، سهم بدون نوسان قیمت، داد و ستد می شود. ماجرا در مورد بازار فرابورس کمی متفاوت است. سهام بازار پایه زیر ۳ تابلو پایه زرد، پایه نارنجی و پایه قرمز تقسیم بندی می شود. در بازار زرد دامنه نوسان معاملات مثبت و منفی ۳ درصد است. در تابلوی نارنجی دامنه نوسان انجام معاملات مثبت و منفی ۲ درصد و در تابلوی قرمز، مثبت و منفی ۱ درصد است. در صورت وجود صف های خرید یا فروش در هر یک از سهام بازار پایه به مدت ۳ روز متوالی، در جلسه معاملاتی بعد نوسان هر یک از تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز به ترتیب ۵، ۴ و ۲ درصد خواهد بود. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که شرکت هایی که نماد آن ها مدتی متوقف شده است پس از بازگشایی نماد، مشمول دامنه نوسان نمی شوند. زیرا اطلاعات با اهمیتی که نماد شرکت به خاطر آن متوقف شده، ممکن است تأثیری بیش از دامنه نوسان تعیین شده بر قیمت سهام داشته باشد. در این صورت، طبیعی است که بر اساس حراج، باید اجازه داده شود تا اطلاعات، تأثیر واقعی خود را بر میزان عرضه و تقاضا و در نتیجه قیمت سهم بگذارد؛ هرچند این تأثیر بیشتر از دامنه مجاز نوسان روزانه باشد.

حجم مبنا چیست؟

حجم مبنا، حداقل تعداد سهام یک شرکت است که باید در طول روز معامله شود تا قیمت پایانی آن سهم بتواند بر اساس سقف دامنه نوسان، افزایش یا کاهش یابد. بنابراین در صورتی که تعداد سهام معامله شده یک شرکت در طول روز، کمتر از حجم مبنا باشد به همان نسبت درصد نوسان قیمت آن سهم نیز کاهش خواهد یافت. هدف از تعیین حجم مبنا این است که سرمایه گذاران اطمینان داشته باشند نوسانات قیمت سهام، در نتیجه خرید و فروش تعداد مشخص و قابل توجهی از سهام صورت گرفته است. چون در غیر این صورت، معامله حتی چند عدد سهم یک شرکت، می تواند قیمت سهام این شرکت را  تحت تأثیر قرار دهد و باعث ایجاد حباب قیمت های غیر واقعی و کاذب در بورس شود.

نگاهی بر فواید و مضرات دامنه نوسان

باید توجه داشت که چالش های بسیار زیادی در حوزه سیاست گذاری دامنه نوسان وجود دارند. چون برخی پژوهشگران بر اجرای حد نوسان سهام تأکید دارند، در حالی که برخی به آثار منفی آن اشاره می کنند. با این وجود، در اغلب کشورها در طول زمان و با رشد بازارهای مالی دامنه نوسان قیمت سهام افزایش یافته است. به طور کلی، اعمال دامنه مجاز نوسان روزانه، فواید و مضراتی دارد. از فواید آن می توان به کاهش تلاطم بازار، محافظت از سرمایه گذاران، جلوگیری از بروز بحران های مالی، حفظ بازار و کاهش دست کاری قیمت اشاره کرد. همچنین تأخیر در کشف قیمت، عکس العمل بیش از اندازه، دخالت در معاملات، کاهش نوسان ها و اثر ربایشی از مضرات اعمال دامنه نوسان مجاز نرمال به شمار می روند.