دیوید گریبر، انسانشناس و فعال اجتماعی برجسته، در کتاب تأثیرگذار خود، بدهی: پنجهزار سال اول (منتشرشده در سال ۲۰۱۱)، روایتهای سنتی درباره منشأ پول و اقتصاد را به چالش میکشد. برخلاف باور رایج که پول بهعنوان راهحلی برای مشکلات مبادله پایاپای (بارتر) اختراع شد، گریبر استدلال میکند که بدهی و اعتبار پیش از پول وجود داشتهاند و نقش محوری در شکلگیری روابط اجتماعی، ساختارهای قدرت و حتی مفاهیم اخلاقی در جوامع بشری ایفا کردهاند. این مقاله با بررسی دقیق و وفادار به متن اصلی کتاب، تاریخچه پیچیده بدهی را از دوران باستان تا جهان معاصر کاوش میکند و با استفاده از مثالهای تاریخی، تحلیلهای گریبر و ساختار منظم شامل زیرعنوانها، بولتها و جدولها، دیدگاهی جامع به خوانندگان فارسیزبان ارائه میدهد.
مقدمه: بدهی، مفهومی فراتر از اقتصاد
گریبر کتاب را با یک داستان شخصی آغاز میکند: گفتوگویی در یک مهمانی در وستمینستر ابی با یک وکیل فعال در زمینه فقرزدایی. وقتی گریبر از تلاشهای جنبش عدالت جهانی برای لغو بدهیهای کشورهای جهان سوم سخن میگوید، وکیل با تعجب میپرسد: «مگر نباید بدهیها را پرداخت کرد؟» این جمله ساده، گریبر را به تأمل در مفهوم بدهی وامیدارد. او استدلال میکند که بدهی نه تنها یک مفهوم اقتصادی، بلکه یک ابزار اخلاقی و سیاسی است که برای توجیه نابرابری و خشونت به کار رفته است.
- اهمیت بدهی: بدهی صرفاً یک عدد نیست، بلکه روابط انسانی را به محاسبات ریاضی تبدیل میکند و اغلب با خشونت همراه است.
- رویکرد گریبر: او با استفاده از انسانشناسی، تاریخ و اقتصاد، نشان میدهد که بدهی چگونه جوامع را از دوران باستان تا امروز شکل داده است.
- چرا این کتاب مهم است؟: گریبر افسانههای اقتصادی را نقد میکند و توضیح میدهد که چرا بحرانهایی مانند بحران مالی ۲۰۰۸ رخ میدهند.
به نقل از وبسایت Investopedia آمده است:
Debt is something, usually money, owed by one party, the borrower or debtor, to a second party, the lender or creditor. Debt is used by many corporations and individuals as a method of making large purchases that they could not afford under normal circumstances.
ترجمه فارسی:
بدهی چیزی است (معمولاً پول) که توسط یک طرف، یعنی وامگیرنده یا بدهکار، به طرف دیگر یعنی وامدهنده یا طلبکار بدهکار است. بدهی توسط بسیاری از شرکتها و افراد بهعنوان روشی برای انجام خریدهای بزرگ که در شرایط عادی قادر به تأمین آن نیستند، استفاده میشود.
بخش اول: افسانه مبادله پایاپای و ریشههای بدهی
گریبر در فصل اول با رد افسانه مبادله پایاپای (بارتر) شروع میکند، که پایه نظریههای اقتصادی کلاسیک است. اقتصاددانان مانند آدام اسمیت فرض میکردند که پیش از اختراع پول، مردم کالاها را مستقیماً مبادله میکردند، اما گریبر با شواهد انسانشناختی نشان میدهد که هیچ جامعهای بهطور گسترده بر پایه بارتر عمل نکرده است.
افسانه بارتر: یک داستان خیالی
- روایت سنتی: اقتصاددانان معتقدند که بارتر مشکلاتی مانند عدم تطابق نیازها داشت (مثلاً اگر شما گندم داشته باشید و بخواهید کفش، باید کسی را پیدا کنید که کفش داشته باشد و گندم بخواهد). پول برای حل این مشکل اختراع شد.
- نقد گریبر: هیچ مدرک تاریخی یا باستانشناختی وجود ندارد که نشان دهد جوامع پیش از پول بهطور گسترده از بارتر استفاده میکردند. در عوض، جوامع باستانی مانند قبایل بومی آمریکا یا آفریقا بر پایه روابط اجتماعی و بدهی عمل میکردند.
- مثال: در قبیلههای بومی، اگر کسی غذایی به دیگری میداد، انتظار بازپرداخت فوری نداشت. این بدهی اجتماعی در آینده به شکل دیگری (مانند کمک در شکار یا ساخت خانه) جبران میشد.
کمونیسم بنیادین: پایه روابط اجتماعی
گریبر مفهومی به نام «کمونیسم بنیادین» (Baseline Communism) را معرفی میکند، که به معنای اشتراکگذاری بر اساس نیاز و اعتماد متقابل است. این سیستم در جوامع کوچک و حتی در روابط روزمره مدرن (مثلاً کمک به همسایه) دیده میشود.
- تعریف: کمونیسم بنیادین به معنای «از هرکس به اندازه توانش، به هرکس به اندازه نیازش» نیست، بلکه به اشتراکگذاری در روابط نزدیک اشاره دارد.
- مثال: در جوامع شکارچی-گردآورنده، غذا بین اعضای قبیله تقسیم میشد بدون اینکه حساب دقیقی از بدهیها نگه داشته شود.
- اهمیت: این سیستم نشان میدهد که بدهیهای اجتماعی پیش از پول وجود داشتند و پول بعداً برای ثبت بدهیهای بزرگتر اختراع شد.
پول بهعنوان ابزار بدهی
گریبر استدلال میکند که پول در ابتدا نه برای مبادله، بلکه برای اندازهگیری بدهیها به وجود آمد. در تمدنهای باستانی مانند بینالنهرین، پول (مانند نقره یا جو) برای تسویه حسابهای بدهی بین افراد یا با دولت استفاده میشد.
- مثال تاریخی: در سومر (حدود ۳۵۰۰ پیش از میلاد)، الواح گلی برای ثبت بدهیهای کشاورزان به معابد یا پادشاهان استفاده میشد. این بدهیها اغلب با بهره بودند و اگر پرداخت نمیشدند، به بردگی منجر میشدند.
- فرمانهای پاکسازی: پادشاهان سومری و بابلی برای جلوگیری از شورشهای ناشی از بدهیهای سنگین، دورهای بدهیها را میبخشیدند (Clean Slate Edicts). این عمل نشان میدهد که بدهی در آن زمان یک مسئله اجتماعی بود، نه فقط اقتصادی.
امروز هم ارزهای دیجیتال مانند بیت کوین بهعنوان جایگزین سیستمهای بدهی و بانکی شناخته میشوند. اگر نمیدانید بیت کوین چیست، توصیه میشود این مطلب را مطالعه کنید. همچنین می توانید آموزش خرید بیت کوین در ایران به صورت گام به گام بیاموزید.
جدول مقایسه: افسانه در مقابل واقعیت
| مفهوم | افسانه (اقتصاد کلاسیک) | واقعیت (بر اساس کتاب گریبر) |
|---|---|---|
| منشأ پول | اختراع برای حل مشکل بارتر | نشأتگرفته از بدهیهای اجتماعی و اعتبار |
| روابط اقتصادی | همیشه بر پایه سود متقابل | ترکیبی از بدهی، هدیه و سلسلهمراتب |
| بدهی | فقط مالی | اخلاقی، اجتماعی و گاهی غیرقابل پرداخت |
| جامعه بدون پول | بازگشت به بارتر | روابط بر پایه اعتبار و اعتماد |
بخش دوم: چرخههای تاریخی بدهی و خشونت
گریبر تاریخ بدهی را به دورههای متناوب پول اعتباری (اعتبار) و پول فلزی (سکه) تقسیم میکند. او نشان میدهد که بدهی همیشه با قدرت و خشونت درهمآمیخته بوده است.
عصر محور اول (۳۵۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد): پول اعتباری و بدهیهای اجتماعی
در این دوره، تمدنهای اولیه مانند سومر و بابل از سیستمهای اعتباری استفاده میکردند. پول بهصورت فیزیکی کمتر وجود داشت و بیشتر بهعنوان یک واحد حسابداری برای ثبت بدهیها عمل میکرد.
- ویژگیها:
- الواح گلی در بینالنهرین برای ثبت وامها و قراردادها استفاده میشد.
- بدهیها اغلب به معابد یا پادشاهان بود و با بهره همراه بود.
- مثال: یک کشاورز که به معبد بدهکار بود، ممکن بود بخشی از محصول خود را بهعنوان بهره پرداخت کند یا در صورت ناتوانی، به بردگی فروخته شود.
- فرمانهای پاکسازی: پادشاهان برای حفظ ثبات اجتماعی، بدهیها را میبخشیدند. این عمل نشاندهنده درک باستانی از بدهی بهعنوان یک مسئله اجتماعی بود.
- پیامد: بدهی در این دوره بیشتر یک رابطه اجتماعی بود تا یک قرارداد خشک اقتصادی.
عصر محور دوم (۸۰۰ پیش از میلاد تا ۶۰۰ پس از میلاد): ظهور سکه و خشونت
با ظهور امپراتوریهای بزرگ مانند امپراتوری هخامنشی، یونان و روم، سکهها بهعنوان پول رایج شدند. گریبر استدلال میکند که سکهها نه برای تجارت، بلکه برای تأمین مالی ارتشها و تحمیل مالیات اختراع شدند.
- ریشه سکهها:
- دولتها سکهها را برای پرداخت به سربازان ضرب میکردند و سپس مالیات را بهصورت سکه مطالبه میکردند تا مردم مجبور به استفاده از آن شوند.
- این سیستم، پول را به ابزاری برای کنترل دولتی تبدیل کرد.
- بردگی بدهی: بدهیهای پرداختنشده در این دوره به بردگی منجر میشد. برای مثال، در روم باستان، بدهکاران ممکن بود فرزندان خود را بهعنوان گرو بفروشند.
- مثال تاریخی: در یونان باستان، بدهیهای سنگین به شورشهای اجتماعی مانند اصلاحات سولون (حدود ۵۹۴ پیش از میلاد) منجر شد که بردگی بدهی را ممنوع کرد.
- پیامد: سکهها امکان تجارت با غریبهها را فراهم کردند، اما بدهی را به یک تعهد خشن تبدیل کردند.
عصر محور سوم (۶۰۰ تا ۱۵۰۰ پس از میلاد): بازگشت به پول اعتباری
با افول امپراتوریهای بزرگ و ظهور ادیان جهانی مانند مسیحیت و اسلام، پول اعتباری دوباره رواج یافت. ادیان با تأکید بر اخلاق، ربا را ممنوع کردند و سیستمهای اعتباری مبتنی بر اعتماد شکل گرفت.
- ویژگیها:
- در جهان اسلام، چک و حوالههای مالی بدون نیاز به سکه رایج شد.
- در اروپا، صومعهها و کلیساها بهعنوان مراکز مالی عمل میکردند.
- مثال: در قرون وسطی اسلامی، بازرگانان از سیستمهای اعتباری برای تجارت در فواصل طولانی استفاده میکردند.
- نقش ادیان: مسیحیت ربا را گناه میدانست و در متون یهودی مانند تورات، قانون یوبیلی (بخشودگی بدهیها هر ۵۰ سال) وجود داشت.
- پیامد: بدهی دوباره به یک رابطه اجتماعی مبتنی بر اعتماد تبدیل شد.
جدول چرخههای تاریخی
| دوره | نوع پول | ویژگیها | پیامدهای اجتماعی |
|---|---|---|---|
| عصر محور اول | پول اعتباری | ثبت بدهیها با الواح گلی، بخشودگیها | حفظ ثبات اجتماعی با فرمانهای پاکسازی |
| عصر محور دوم | پول فلزی (سکه) | ضرب سکه برای ارتشها، مالیات سکهای | بردگی بدهی، افزایش خشونت |
| عصر محور سوم | پول اعتباری | سیستمهای اعتباری، ممنوعیت ربا | روابط مبتنی بر اعتماد، کاهش خشونت |
بخش سوم: بدهی در جوامع انسانی و نقش ادیان
گریبر به جوامع انسانی (جوامع بدون دولت و بازارهای رسمی) و نقش ادیان در شکلگیری بدهی میپردازد.
بدهی در جوامع انسانی
در جوامع انسانی مانند قبایل آفریقایی یا بومیان آمریکا، بدهی بخشی از روابط اجتماعی بود. پول در این جوامع اغلب «پول اجتماعی» بود، مانند صدفها یا پارچههایی که برای ازدواج یا جبران خسارت استفاده میشد.
- مثال قبیله لله در کنگو: پارچه رافیا بهعنوان پول برای ازدواج یا جریمه استفاده میشد. زنان گاهی بهعنوان «گرو» برای بدهیها داده میشدند، اما این به معنای بردگی نبود، بلکه بخشی از روابط خانوادگی بود.
- مثال قبیله تیف در نیجریه: بدهیها به «بدهی گوشت» تبدیل میشدند، جایی که افراد به دلیل بدهی به نوعی بردگی موقت گرفتار میشدند. این سیستم با جادوگری و قدرت مرتبط بود.
- پیامد: بدهی در این جوامع روابط را حفظ میکرد، اما با ورود بازارهای تجاری، به ابزار استثمار تبدیل شد.
بدهی و ادیان
ادیان جهانی بدهی را به یک مفهوم اخلاقی تبدیل کردند. گریبر نشان میدهد که مفاهیمی مانند «گناه» و «رستگاری» ریشه در بدهی دارند.
- یهودیت: در کتاب نحمیا (قرن ۵ پیش از میلاد)، بدهیها بخشیده میشدند تا مردم از بردگی نجات یابند. قانون یوبیلی هر ۵۰ سال بدهیها را پاک میکرد.
- مسیحیت: عیسی در دعای «پدر ما» از بخشش بدهیها سخن میگوید، که هم مالی و هم اخلاقی است.
- اسلام: ربا (بهره) ممنوع بود، زیرا بدهی نباید به استثمار منجر شود. پیامبر اسلام بدهی را بهعنوان یک رابطه اجتماعی میدید.
- هندوئیسم و بودیسم: بدهی به خدایان یا نیاکان بخشی از چرخه کارما بود. بدهکارانی که نمیپرداختند، در زندگی بعدی بهعنوان بردگان متولد میشدند.
- مثال: گریبر داستان هیروموشیمه، یک وامدهنده ژاپنی در قرن هشتم را نقل میکند که به دلیل بهرهوری بیش از حد، پس از مرگ به شکل یک موجود نیمهانسان-گاو درآمد.
بخش چهارم: بدهی در دنیای مدرن و پیامدهای آن
گریبر با بررسی دوره مدرن، نشان میدهد که بدهی همچنان ابزار کنترل و نابرابری است.
عصر محور چهارم (۱۵۰۰ تا ۱۹۷۱): امپراتوریهای سرمایهداری
با کشف قاره آمریکا و سرازیر شدن طلا و نقره به اروپا، پول فلزی دوباره غالب شد. این دوره با استعمار، بردهداری و جنگهای گسترده همراه بود.
- ویژگیها:
- بانکها و دولتها از طلا و نقره برای تأمین مالی ارتشها و امپراتوریها استفاده کردند.
- بدهی به ابزاری برای استعمار تبدیل شد. برای مثال، در ماداگاسکار، فرانسه مالیاتهای سنگین برای بازپرداخت هزینههای اشغال تحمیل کرد.
- مثال تاریخی: هائیتی پس از استقلال از فرانسه (۱۸۰۴) مجبور به پرداخت ۱۵۰ میلیون فرانک بهعنوان غرامت شد، که این کشور را برای دههها در بدهی و فقر نگه داشت.
- پیامد: بدهی به ابزاری برای سلطه امپراتوریهای غربی تبدیل شد.
امروزه هم طلا همچنان بهعنوان یک دارایی امن شناخته میشود شما می توانید به صفحه پیش بینی قیمت طلا از منابع معتبر ما مراجعه نمایید و از مسیر های پیش روی این فلز گرانبها با خبر شوید.
دوره معاصر (۱۹۷۱ تا امروز): بازگشت به پول اعتباری
در سال ۱۹۷۱، ایالات متحده استاندارد طلا را لغو کرد و جهان به دوره پول اعتباری بازگشت. پول امروزی (مانند دلار) دیگر پشتوانه فیزیکی ندارد و بر پایه اعتبار دولتها است.
- بحران مالی ۲۰۰۸: گریبر توضیح میدهد که بانکها با ایجاد بدهیهای غیرقابل پرداخت (مانند وامهای مسکن پرریسک) باعث بحران شدند. دولتها بانکها را نجات دادند، اما مردم عادی را نه.
- نابرابری مدرن: بدهیهای دانشجویی، وامهای بانکی و بدهیهای ملی به ابزارهایی برای کنترل تبدیل شدهاند.
- مثال: در کشورهای جهان سوم، IMF سیاستهای تعدیل ساختاری را تحمیل کرد که منجر به حذف حمایتهای اجتماعی و افزایش فقر شد. گریبر به نمونه ماداگاسکار اشاره میکند، جایی که قطع بودجه نظارت بر مالاریا به مرگ ۱۰,۰۰۰ نفر منجر شد.
جدول پیامدهای مدرن
| دوره مدرن | مشکل | راهحل پیشنهادی گریبر |
|---|---|---|
| بحران مالی | بدهیهای غیرقابل پرداخت | جوبیلی (لغو بدهیها) |
| نابرابری | کنترل ثروتمندان بر بدهکاران | تقویت روابط اجتماعی |
| جهانیسازی | بدهی کشورهای فقیر | بازنگری در سیستم اقتصادی |
بخش پنجم: بدهی، اخلاق و آینده جوامع
گریبر در پایان کتاب به این نتیجه میرسد که بدهی یک مفهوم اخلاقی-سیاسی است، نه صرفاً اقتصادی. او دو دیدگاه متضاد را شناسایی میکند:
- دیدگاه سنتی: بدهی یک تعهد مقدس است که باید به هر قیمتی بازپرداخت شود. این دیدگاه در عباراتی مانند «باید بدهیهای خود را پرداخت کرد» منعکس میشود.
- دیدگاه گریبر: بدهی بخشی از روابط اجتماعی است و باید با عدالت و شفقت مدیریت شود. او پیشنهاد میکند که جوبیلی مدرن (لغو بدهیها) میتواند نابرابری را کاهش دهد.
پیشنهادهای گریبر برای آینده
- بازگشت به روابط اجتماعی: گریبر معتقد است که باید به جای محاسبات سرد مالی، بر روابط انسانی مبتنی بر اعتماد تمرکز کنیم.
- جوبیلی مدرن: او ایده بخشودگی بدهیها را، مانند فرمانهای پاکسازی باستانی، بهعنوان راهحلی برای بحرانهای مدرن پیشنهاد میکند.
- بازنگری در اقتصاد: گریبر خواستار بازتعریف پول و بدهی است تا به جای خدمت به قدرت، به نفع جوامع عمل کنند.
موضوعات پیشنهادی برای مطالعه بیشتر
- نقش زنان در بدهی: گریبر به نمونههایی مانند هیروموشیمه اشاره میکند، اما تحلیل عمیقتر نقش زنان در سیستمهای بدهی میتواند روشنگر باشد.
- پول فلزی و خشونت: بررسی دقیقتر ارتباط سکهها با جنگ و ارتشهای حرفهای.
- نظامهای پولی معاصر: تحلیل تأثیر پول اعتباری بر بحرانهای مالی مدرن.
نتیجهگیری: درسهایی از پنجهزار سال بدهی
کتاب بدهی: پنجهزار سال اول نه تنها یک تاریخچه اقتصادی، بلکه یک دعوت به بازاندیشی در روابط انسانی است. گریبر نشان میدهد که بدهی همیشه با قدرت، خشونت و اخلاق درهمآمیخته بوده است. از الواح گلی بینالنهرین تا بحران مالی ۲۰۰۸، بدهی جوامع را شکل داده و اغلب به نابرابری و رنج منجر شده است. با این حال، او تأکید میکند که بدهی یک انتخاب اجتماعی است و میتوان آن را تغییر داد.
این کتاب برای هر کسی که به تاریخ، اقتصاد یا فلسفه علاقهمند است، خواندنی ضروری است. گریبر ما را به پرسیدن این سؤال وامیدارد: «چه کسی واقعاً به چه کسی بدهکار است؟» پاسخ به این سؤال میتواند راه را برای جهانی عادلانهتر هموار کند.
- درس اصلی: بدهی بخشی از زندگی بشر است، اما نباید به ابزاری برای خشونت و سلطه تبدیل شود.
- چرا بخوانیم؟: این کتاب دیدگاه شما را نسبت به پول، اقتصاد و روابط انسانی تغییر خواهد داد.
عالی