بحران ارزی عبارت عجیبی نیست؛ چون ارزها هم دچار بحران می شوند، اما دردسری که دچارش می شوند زیر سر آدم ها و راهکارهای اشتباهشان برای اقتصاد است. بحران های ارزی در کشورهای مختلف رخ داده است. برخی از آن گذر کرده و اکنون به یک کشور صاحب نظر در این زمینه تبدیل شده اند. برخی اکنون در کشورشان با بحران پولی دست به یقه هستند و برخی خیلی زودتر از آنچه فکرش را می کنند به آن دچار می شوند.

در این مقاله از خانه سرمایه به سراغ کشف معنای دقیق بحران ارزی می رویم، ویژگی هایش را زیر ذره بین می گذاریم، نگاهی به عوامل ایجاد این بحران در ایران می اندازیم، راهکارهای امتحان ده موفق در این زمینه را پیشنهاد می دهیم و پای تجربه چند کشور که این بحران را پشت سر گذاشته اند، می نشینیم. اگر به سرمایه گذاری علاقه دارید یا اکنون با دارایی تان در یکی از بازارهای مالی در حال سرمایه گذاری هستید، تا پایان این ماجرا با ما همراه باشید.

بحران ارزی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

«بحران ارزی» یا «Currency Crisis» ماجرایی است که در طول آن، ارزش پول ملی یک کشور در یک بازه زمانی کوتاه دچار نوسان شدید می شود. از ویژگی های این بحران می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  • این بحران به شکلی ناگهانی رخ می دهد.
  • معمولاً بسیار شدید است.
  • به منظور نوسان قیمت ارز در طول این بحران به سقوط تمایل دارد؛ به زبان ساده، ارزش ارز یک کشور که دچار بحران پولی شده با سرعت در حال کاهش است.
  • این بحران می تواند به شکلی مصنوعی یا طبیعی ایجاد شود.

در ادامه درباره این ویژگی ها بیشتر برایتان توضیح می دهیم.

بحران ارزی چه پیامدهایی دارد؟

وقتی ارز ملی یک کشور با این بحران روبه رو می شود، بازار در آن کشور بسیار ناپایدار می گردد؛ به این معنا که در خُردترین بخش اقتصاد، وقتی یک مغازه دار امروز محصولی را با قیمت «الف» می خرد فردا نمی تواند آن را دوباره با همان قیمت خریداری کند. این موضوع به خودی خود می تواند زمینه را برای «احتکار»، «افزایش غیرقانونی قیمت ها» و «نابسامانی دوچندان در بازار» به وجود بیاورد.

از دریچه دیگری هم می توان به این ماجرا نگاه کرد. وقتی یک کشور دچار Currency Crisis می شود، در مقیاس جهانی هم اعتبار اقتصادی خود را از دست می دهد؛ چون کشورهای دیگر با نگاه به ارزش پول ملی یک کشور به اقتصاد آن اعتماد کرده و روی آن سرمایه گذاری می کنند.

درحقیقت هیچ کس حتی آن کشورهایی که در زمان بحران ها نقش کاسه داغ تر از آش را برای دیگران بازی می کنند هم دوست ندارند پول خود را سوار بر کشتی شکسته اقتصاد کشوری کنند که ارزش پول ملی آن دچار مشکل شده است.

Currency Crisis چه فرقی با کاهش ارزش ارز دارد؟

با وجود آنکه در بحران ارزی هم شاهد کاهش ارزش پول ملی یک کشور هستیم، این ماجرا با «کاهش ارزش ارز» تفاوت هایی دارد. در بسیاری از موارد، کاهش ارزش ارز، ابزاری در جنگ های تجاری است که کشورها با استفاده از آن سعی می کنند حجم صادراتشان را افزایش دهند، اما بحران های ارزی به دلایل کاملاً متفاوتی شکل می گیرند و معمولاً قابل کنترل یا حتی پیش بینی هم نیستند؛ مثلاً:

  • گاهی بحران های ارزی در اثر یک تصمیم اشتباه سیاسی توسط دولتمردانی که آگاهی چندانی از اقتصاد ندارند، اما قدرت اجرایی شان اجازه دخالت در بازار را به آن ها می دهد ایجاد می شود.
  • تصمیم های بانک مرکزی- البته در کشورهایی که بانک مرکزی دارند- نیز می تواند به تنهایی سبب ایجاد بحران پولی در اقتصاد یک کشور شود.
  • گاهی هم سفته بازی های بزرگ به ایجاد بحران ارزی می انجامند.

پشت پرده بحران ارزی در ایران چیست؟

این موضوع که در سال 1401 با سرعت بسیار بیشتری شدت گرفت، دلایل زیادی داشت که در ادامه چند مورد از این دلایل را با هم بررسی می کنیم:

  • خیزش اعتراضی مردم ایران در سال 1401 که با سرکوب نظامی و قطع اینترنت همراه شد.
  • به بن بست رسیدن مذاکرات احیای برجام حتی با وجود خوش بینی هایی که دولت وقت ایران داشت، رکب بزرگی به ارزش پول ملی ایران زد؛ چون به دنبال شکست در مذاکرات برجام، کشور با تحریم های اقتصادی شدیدی روبه رو شد.
  • کاهش فروش مستقیم نفت و گاز طبیعی که در پی تحریم های اجراشده علیه ایران پس از شکست در برجام رخ داد. به دنبال این ماجرا، دولت وقت نتوانست ذخیره دلار مورد نظرش را به دست بیاورد و دچار کسری بودجه بسیار بزرگی شد.
  • بانک مرکزی ایران نتوانست تورم را مهار کند.
  • در طول این بازه زمانی، نقدینگی هم رشد قابل توجهی کرد.
  • افزایش تقاضای غیرطبیعی مردم ایران برای خرید دلار، خروج پول ها از بانک و تبدیل آن ها به دلار و طلا
  • بستر ضعیف اقتصادی در ایران، از کار افتادن کارخانه ها و اعتصاب کارگران هم آتش این بحران ارزی را چند برابر کرد.

این موارد دست به دست هم دادند تا پول ملی ایران در طول یک بازه زمانی چندماهه، به شدت سقوط کند و ارزش خود را در مقابل دلار آمریکا ببازد.

بحران ارزی چه تأثیری بر قدرت خرید و رفاه مردم دارد؟

وقتی یک کشور دچار این بحران می شود، هم زمان با کاهش ارزش پول ملی، قیمت کالاها و خدمات در آن سر به فلک می کشند. مردم که در نقطه مقابل این ماجرا ایستاده اند، با کاهش قدرت خرید روبه رو می شوند؛ مثلاً اگر قبلاً می توانستند با 1 میلیون تومان، مخارج روزانه خود را برای دو هفته تأمین کنند، حالا با همان پول به زور می توانند چند روز را از سر بگذرانند.

این موضوع به طور ویژه، قدرت خرید مردم برای کالاهای اساسی را نشانه می رود؛ درنتیجه سفره مردم کوچک تر شده و میزان نارضایتی آن ها از وضع موجود بیشتر می شود. از این گذشته Currency Crisis سبب می شود تا شکاف طبقاتی میان افراد مختلف جامعه بیشتر و عمیق تر شود.

مردم با هدف صرفه جویی کردن پولشان برای خرید موارد اساسی، از خریدهای معمولی شان صرف نظر می کنند. آن موضوع هم به نوبه خود سبب می شود کسب و کارهایی که قبلاً آن بخش از نیاز خانواده ها و مردم را تأمین می کردند دچار ورشکستگی شوند.

چطور می توان ایران را از گرداب بحران ارزی خارج کرد؟

خوشبختانه این بحران پایان کار نیست و کشورهایی مثل ما که دچار این مشکل می شوند چندین راه برای رهایی از آن پیش رو دارند. بیایید نگاهی به این موارد بیندازیم:

  • گسترش روابط با کشورهای مختلف جهان به ویژه کشورهای پیشرفته و باز گذاشتن مسیرهای سرمایه گذاری در کشور
  • تلاش برای ترمیم روابط بین المللی آسیب دیده و یافتن نقاط مشترک بین دو کشور
  • استفاده از فرصت های ناب اینترنت آزاد بین المللی برای انجام فعالیت های اقتصادی توسط مردم و وارد شدن ارز به داخل کشور مثل «فارکس» و تمام فعالیت های تجاری که اکنون ممنوع هستند، ولی می توانند ورق را به نفع مردم کشور برگردانند.
  • دولت و بانک مرکزی باید دست به دست هم بدهند و سیاست های جدید و حتی ساختارشکنانه ای را برای تحول نظام مالی کشور، طراحی کرده و آن را به کمک مردم اجرا کنند.
  • با برداشتن موانع قانونی اشتباه و کمک گرفتن از بازرگانان باتجربه، چرخ واردات محصولاتی را که تولیدشان به ضرر کشور است و صادرات محصولات و منابعی که در آن ها حرفی برای گفتن داریم به چرخش درمی آورند. این کار سبب می شود تا عرضه و تقاضای ارز در کشور به تعادل برسد.
  • وارد کردن تکنولوژی از کشورهای پیشرفته برای تولید بهینه و باکیفیت محصولات فکرشده در داخل کشور و تشویق مردم به خرید آن ها در کنار افزایش استاندارد آن محصولات و باز گذاشتن دست مردم به انتخاب میان گزینه های داخلی و خارجی بدون دیکته کردن به آن ها
  • استفاده از تجربه کشورهایی که قبلاً چالش Currency Crisis را از سر گذرانده اند.
  • تلاش برای جلب رضایت مردم و کمک گرفتن از آن ها برای ساخت کشور و نظام اقتصادی

رسانه ها چه نقشی در شکل گیری و تشدید بحران ارزی دارند؟

همیشه یک سر تمام دردسرها و البته از حق نگذریم، راهکارها در دست رسانه هاست. رسانه ها قدرتی بزرگ در شکل دادن به بحران ها، نادیده گرفتن و حتی دو چندان کردن آتش آن ها دارند. وقتی از بحران ارزی حرف می زنیم، رسانه ها می توانند سه نقش را درمورد آن بازی کنند:

کم ارزش تلقی کردن این بحران

در این وضعیت دولت ها ترجیح می دهند از راه انکار کردن مشکل با آن روبه رو شوند. به این ترتیب که یا وجود بحران را نتیجه قدرت تخیل مردم و برخی صاحب نظران معرفی می کنند و موقع مصاحبه با خبرنگاران، لبخندی از روی تمسخر گوشه لبشان نقش می بندد، یا آنکه وجود آن را کاملاً منکر نمی شوند، ولی آن را خیلی کوچک در نظر می گیرند.

در انتها هم می گویند جای هیچ گونه نگرانی وجود ندارد و همه چیز تحت کنترل است. رسانه ها علاوه بر اینکه این گونه خبرها را با تمام قوا پوشش می دهند، در برنامه های گوناگون آن مدیر یا مسئول را دعوت می کنند، یک دوربین و میکروفون هم به او می دهند تا با خیالی راحت به چشم مردم زل بزند و دروغ بگوید! با وجود اینکه آتش Currency Crisis با این دروغ ها و منکر شدن ها خاموش نمی شود، شعله ور شدن آن را برای مدتی عقب می اندازد.

ایستادن در کنار مردم

رسانه ها در این شرایط می توانند با نقد کردن تند و تیز مسئولان، آن ها را به چالش بکشند و تریبونی برای شنیده شدن صدای مردمی باشند که تحت فشار اقتصادی هستند.

ریختن نفت روی آتش این بحران

گاهی رسانه ها نه برای دولت مفید هستند و نه مردم! در این شرایط آن ها با خط گرفتن از یک جریان سوم، در حال بدتر کردن شرایط و حتی مبالغه کردن هستند. رسانه ها در این اوضاع، روی برخی خبرهای جهت دار دست می گذارند و آن ها را در بوق و کرنا می کنند. درعوض از کنار برخی خبرهای مهم و سرنوشت ساز یا برخی کارهایی که برای برطرف شدن بحران ارزی انجام شده اند، بی تفاوت رد می شوند و در اصطلاح آن ها را بایکوت می کنند. راه چاره زمانی شکل می گیرد که رسانه، دولت و مردم، دست به دست هم برای حل بحران پولی تلاش کنند.

آیا فعالان بازار می توانند نقشی در کنترل بحران پولی داشته باشند؟

فعالان بازار از در دو جهت می توانند نقشی اساسی در Currency Crisis داشته باشند:

بیشتر کردن آتش بحران پولی

فعالان بازار می توانند با قاچاق ارز و انجام برخی کارهای خلاف قانون، نرخ دلار را به صورت مصنوعی بالا ببرند و آن را به نفع خودشان دست کاری کنند. برخی حتی از قدرت شبکه های اجتماعی، کانال های تلگرامی و سایت های خبری برای پخش کردن شایعه ها و پراکندن ترس و نگرانی بین مردم برای رسیدن به هدفشان استفاده می کنند.

سرپیچی از قوانین به شکلی قانونی، رشوه دادن و حتی همکاری با برخی از گروه های سیاسی داخلی و خارجی مخالف دولت، از دیگر راه هایی است که فعالان بازار از آن برای سود بردن از «Currency Crisis» استفاده می کنند.

کمک به کمتر کردن بحران ارزی و تلاش برای برطرف کردن آن دوشادوش دولت

در این شرایط، فعالان ارزی با کمک به دولت برای انجام فعالیت های اقتصادی که ارز را وارد کشور می کنند به بهبود شرایط کمک خواهند کرد. از این گذشته آن ها می توانند با آموزش به مردم، روش های سرمایه گذاری دلاری و ارزآوری به نفع کشور را گسترش دهند و از قدرت جمعیت برای کمک به حل سریع تر بحران پولی در کشور کمک بگیرند.

نگاهی به تجربه کشورهای دیگر در مقابل بحران ارزی

Currency Crisis در کشورهای مختلفی رخ داده و چیز تازه ای نیست. خوشبختانه چندین کشور این بحران را از سر گذرانده اند. می توان با بررسی تجربه این کشورها و استفاده از ایده های بین المللی، راهی هموارتر به سمت برطرف کردن بحران پولی برداشت.

تجربه ترکیه درمورد بحران ارزی

«ترکیه» در سال 2018 با بحران پولی شدیدی دست به گریبان بود که این موضوع سبب سقوط ارزش لیر و افزایش تورم در ترکیه شد. از دلایل شکل گیری این بحران پولی می توان به موارد زیر اشاره کنیم:

  • تنش های سیاسی و دیپلماتیک با آمریکا
  • سیاست های پولی و مالی نامناسب دولت وقت
  • بدهی های بین المللی دولت وقت ترکیه
  • ناتوان بودن بانک مرکزی ترکیه در کنترل تورم

راهکارهای دولت ترکیه برای مبارزه با بحران ارزی چه بودند؟

  • افزایش نرخ بهره که سبب شد مردم به سمت پس انداز کردن پولشان در بانک تشویق شوند.
  • کمک گرفتن از صندوق بین المللی پول برای پرداخت بدهی های بین المللی
  • ایجاد تحول در ساختار سیاسی و اقتصادی کشور
  • افزایش تعامل و همکاری با کشورهای جهان در سطح بین المللی با هدف افزایش سرمایه گذاری خارجی و جذب ارز

البته این راهکارها آن طور که باید و شاید اجرایی نشدند و بعد از اینکه کمی آتش بحران ارزی فروکش کرد، دوباره به روال اشتباه قبل برگشتند؛ به همین دلیل، ترکیه دوباره در سال 2022 دچار «Currency Crisis» شد.

تجربه آرژانتین در مدیریت بحران ارزی

Currency Crisis در «آرژانتین» بسیار پیچیده تر از ایران است؛ چون جدا از مشکلات اقتصادی، با دردسرهای تاریخی هم ترکیب شده است. از دلایل شکل گیری این بحران ارزی می توان به موارد زیر اشاره کنیم:

  • درگیر شدن با بحران بدهی

آرژانتین به کشورهای زیادی بدهکار بود. همین موضوع سبب شد تا شیوه عملکرد اقتصادی آن کشور زیر سؤال برود. به دنبال این ماجرا ارزش پول ملی آن هم کم و کمتر شد.

  • کم شدن رشد اقتصادی و کسری بودجه دولت

رشد اقتصادی در آرژانتین کاهش معناداری پیدا کرد. صادرات آن کم شد و مردم دیگر تمایلی نداشتند پول خود را در بانک پس انداز کنند. دولت هم نتوانست بودجه خودش را تأمین کند و کسری بزرگی در بودجه ارائه شده مشاهده می شد.

از سوی دیگر، سرمایه گذاران خارجی هم سرمایه خودشان را از آرژانتین خارج کرده و آن را در کشورهایی مثل «کره جنوبی» سرمایه گذاری کردند. عده بسیاری هم در اثر این ماجرا، شغل خودشان را از دست دادند. افزایش آمار بیکاری هم بر آتش این بحران دامن زد.

  • افزایش تورم

در طول Currency Crisis، اقتصاد آرژانتین تا 20 برابر کوچک تر شد. تورم به شکلی افسارگسیخته بالا رفت و دیگر درآمد مردم نمی توانست پابه پای تورم بالا بیاید.

راهکارهای دولت آرژانتین برای مبارزه با بحران ارزی چه بودند؟

با وجود آنکه بحران پولی همچنان در آرژانتین وجود دارد و به طور کامل مهار نشده است، راهکارهای زیر توانستند آرژانتین را از لبه پرتگاه سقوط اقتصادی دور کنند:

  • درخواست وام 50 میلیارد دلاری از صندوق بین المللی پول

آرژانتین همچون ایران یکی از اعضای صندوق بین المللی پول است؛ به همین دلیل توانست با دریافت این وام مقداری از بدهی های خارجی خودش را پرداخت.

  • اجرای سیاست های اقتصادی مختلف

دولت آرژانتین چند سیاست اقتصادی را برای مهار Currency Crisis در کشورش اجرا کرد؛ سیاست هایی شامل «افزایش مالیات»، «کاهش برخی از هزینه های دولتی» و «کاهش برخی از خدمات عمومی به مردم که جنبه حمایتی داشتند».

همان طور که می بینید، بار اصلی این ریاضت بر دوش مردم بود؛ به همین دلیل آن طور که دولت پیش بینی می کرد موفقیت لازم را با خودش به همراه نداشت. درعوض مردمی که با بیکاری، تورم و کاهش ارزش پول ملی مواجه بودند با افزایش مالیات و کاهش خدمات عمومی حمایتی، عصبانی تر از قبل به خیابان ها ریختند و اعتراض کردند.

  • افزایش نرخ بهره

بانک مرکزی آرژانتین با هدف تشویق مردم به سرمایه گذاری و پس انداز کردن پولشان در بانک ها نرخ بهره را تا 60 درصد افزایش داد!

  • دست کاری بازار

دولت آرژانتین با هدف ثابت نگه داشتن نرخ ارز، نرخ های بازار را دستکاری کرد و حدودی برای نوسان ارزها در نظر گرفت، ولی آنچه می تواند واقعاً آرژانتین را از دام بحران ارزی آزاد کند، تأکید و تمرکز روی موارد زیر است:

  • توسعه صادرات و جذب سرمایه گذاران خارجی

این ماجرا سبب ورود ارز به کشور و استارت زدن دوباره چرخ اقتصاد و سازندگی می شود.

  • شفاف کردن نظام مالی و بانکی

شفافیت در نظام مالی و بانکی، اعتماد سرمایه گذاران خارجی و داخلی را به دنبال دارد. این موضوع وقتی با نظارت دائمی و مجازات کردن افراد متخلف همراه می شود، تأثیری دوچندان دارد و اعتماد و امنیت سرمایه گذاری را بالاتر می برد.

  • کاهش وابستگی به واردات

تولید محصولاتی که می توان با منابع داخلی آن ها را به دست مصرف کنندگان رساند و درعوض مشکلات و هزینه های اضافی را برای کشور و محیط زیست آن به دنبال ندارند هم می تواند گامی مهم در مهار کردن Currency Crisis باشد.

تجربه انگلستان در مدیریت بحران ارزی

سال 2020 «انگلستان» هم به جمع کشورهای درگیر با بحران ارزی پیوست. به دنبال این ماجرا تولید ناخالص داخلی انگلستان با 20 درصد کاهش روبه رو شد و تورم از سراشیبی بالا رفت. از دلایل شکل گیری این بحران پولی می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

  • شیوع ویروس کرونا

وجود قرنطینه های طولانی آسیب شدیدی به بدنه اقتصاد انگلستان وارد کرد.

  • خروج انگلستان از اتحادیه اروپا

انگلستان در سال 2020 به طور رسمی از اتحادیه اروپا جدا شد. زمزمه های این جدایی از سال 2016 شدت گرفت و میلیون ها نفر مخالف داشت. از جمله این مخالفان سفت و سخت، نخست وزیر وقت آن زمان یعنی «دیوید کامرون» بود.

او پیش بینی می کرد خروج ششمین قدرت اقتصادی و سیاسی اروپا از این اتحادیه، ارزش پول ملی را بسیار پایین خواهد آورد و همین هم شد. کامرون هم به نشانه اعتراض استعفا داد. بعد از خروج انگلستان از اتحادیه اروپا ارزش پوند به کمترین میزان در طول 30 سال گذشته سقوط کرد.

  • ناتوانی دولت در حمایت از کسب و کارها در طول دوران بحران ارزی

دولت که داشت با تورم و کاهش ارزش پوند کلنجار می رفت، نتوانست انتظار مردم را برآورده کند و مثل آن زمان که سروری در اتحادیه اروپا بود، به بذل و بخشش خود ادامه دهد.

راهکارهای دولت انگلستان برای مبارزه با بحران ارزی چه بودند؟

دولت وقت به سرپرستی نخست وزیر جدید یعنی «ترزا می» راهکارهایی برای خارج شدن بریتانیا از Currency Crisis روی میز گذاشت. این راهکارها عبارت اند از:

  • استفاده از بسته های اقتصادی محرک
  • توسعه واکسیناسیون عمومی و حمایت از مردم
  • باز کردن راه های تجاری با شرکای تجاری جدید برای توسعه صادرات و سرمایه گذاری در بریتانیا

رابطه بحران ارزی و لجبازی دولت ها؛ مستقیم یا معکوس؟

در تمام کشورهایی که تجربه عبور موفق از Currency Crisis را داشتند، می توان ردپای یک اقدام مشترک را پیدا کرد و آن «قبول اشتباه» و «تلاش برای تغییر ساختارهای اشتباه اقتصادی و سیاسی» است.

چیزی که بسیاری از کشورهای جهان سوم، انجام آن را به معنای جنگ با مقدساتشان در نظر می گیرند و نه تنها حاضر نیستند مسئولیت اشتباهشان را بر عهده بگیرند، بلکه انگار برنامه ای هم برای تغییر ساختارهایشان ندارند.

می توانیم نمونه این ماجرا را در کشورهایی مثل «افغانستان»، «پاکستان» و یکی دو کشور دیگر در «خاورمیانه» و «قاره آفریقا» ببینیم!

پرسش های متداول

بحران پولی پدیده ای است که در طول آن، ارزش پول ملی یک کشور به شدت دچار نوسان می شود. معمولاً به دنبال این ماجرا، تورم، خروج سرمایه گذاران خارجی از کشور و نارضایتی مدنی هم به وجود می آید.

روی دادن جنگ ها سبب می شود ارزش پول ملی کشورها به عنوان منطقه ای که از دایره سازندگی و رشد خارج شده اند و دیگر توانایی کافی برای تأمین امنیت دارایی های سرمایه گذاران را ندارد، به شکل معنا داری کاهش پیدا کند.