ابزار مشتقه از ابزارهایی مالی هستند که، عمدتاً مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن ها منبعث از ارزش دارائی دیگری است. دارائی هایی که می توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد، عبارتند از: انواع سهام، ابزارهای بهره ای و متأثر از نوسانات نرخ بهره، ابزارهای بازار مبادلات ارزی، انواع کالا، اعتبارات مشخص و خاص و وام های کوچک و کلان. پیش از آن که به توضیح دقیق تر این ابزارها بپردازیم، مروری بر فلسفه تشکیل این ابزارها خواهیم داشت، لازم به ذکر است با توجه به اینکه به کارگیری این ابزارها در ایران نسبت به کشورهای خارجی جدیدتر می باشد، در مقالات بعدی و پس از توضیح مفاهیم اصلی به صورت دقیق به جایگاه این ابزارها در بازار مالی داخل کشور پرداخته خواهدشد.
فلسفه ابزار مشتقه
هدف از سرمایه گذاری آن است که جامعه با تخصیص بهینه منابع و امکانات به رفاه و آسایش بیشتری دست یابد. صاحبان شرکت ها، کارآفرینان و دولت ها برای تولید کالاها و خدمات به منابع مالی نیاز دارند تا بتوانند پروژه های سرمایه گذاری را اجرا نموده و با احداث کارخانجات و توسعه محصولات جدید به نیازهای رو به رشد جامعه پاسخ دهند. منابع مالی که در اختیار این افراد قرار دارد، به تنهایی کفاف مخارج طرح های سرمایه گذاری را نمی دهد، بلکه نیاز است تا سایر افراد جامعه نیز از طریق پس اندازهای خود مشارکت نمایند .درواقع باید راهی پیدا کرد تا بتوان منابع مازاد را به جاهایی که کمبود منابع وجود دارد، هدایت کرد. برای این منظور باید بسترهای مختلفی فراهم شود. ازجمله مهم ترین آن ها ایجاد بازارها و نهادهای مالی است که به عنوان یک واسطه میان وام دهندگان و وام گیرندگان عمل می نمایند و با کارکردهای مختلفی که به لحاظ تسهیل انتقال وجوه و نقدشوندگی از خود بروز می دهند، فرایند تشکیل سرمایه را میسر می سازند. در کنار موارد اخیر لازم است تا نحوه استقراض دولت و شرکت ها از عموم مردم و مشارکت آن ها در منافع آتی طرح های سرمایه گذاری نظام مند شود. ابزارهای مالی این مهم را انجام می دهند. ابزارهای مالی بیان کننده نوعی ادعا نسبت به منافع آتی یک دارایی است که برای دارنده آن عواید مشخصی را در آینده به ارمغان می آورد. سهام و اوراق قرضه در زمره ساده ترین اشکال دارایی های مالی است که استفاده از آن ها برای انتقال مالکیت وجوه میان قرض دهندگان و قرض گیرندگان بسیار متداول است. در شرایطی ساده که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای مالی قابل معامله می باشند، تنها ریسک موجود به تغییرات ارزش بازار و احتمال نکول وام گیرندگان محدود می شود. در محیط ساده اخیر، مدیریت ریسک تنها به معاملات سهام و اوراق قرضه محدود می شود. برای مثال، مدیر یک پرتفوی ممکن است سبدی متشکل از سهام ریسکی و اوراق قرضه بدون ریسک در اختیار داشته باشد و وزن هر یک از این دو نوع دارایی را برحسب ریسک پذیری سرمایه گذاران تنظیم نماید. چنانچه مدیر پرتفوی بخواهد ریسک را کاهش دهد، تنها معاملات ممکن در این راستا کاهش وزن دارایی ریسکی یعنی فروش سهام موجود در پرتفوی و افزودن اوراق قرضه بدون ریسک است.
اما واقعیت آن است که ما در دنیای پیچیده ای زندگی می کنیم که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای در دسترس سرمایه گذاران نیستند. سرمایه گذاران می توانند به مدد ابزارهای خلق شده توسط مهندسی مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش های متنوعی تنظیم نمایند. یکی از استراتژی های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک استفاده از ابزار مشتقه است. درواقع، بازارهای مالی از طریق قراردادهایی موسوم به “مشتقه” راه خود را برای ارائه بیمه در مقابل زیان های مالی هموارساخته است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسک در بازارهای مالی قلمداد می شوند.
مواجهه با انواع ریسک
هنگام انجام هر کسب و کاری، تصمیمات باوجود ریسک اتخاذ می شوند، می توان گفت تصمیم گیرندگان با دو نوع ریسک کلی مواجه هستند:
- برخی ریسک ها به ماهیت بنیادین کسب وکار مربوط می شود و به اموری مانند عدم اطمینان نسبت به فروش های آتی و یا هزینه مواد اولیه می پردازد. این نوع از ریسک به ریسک تجاری معروف است.
- دسته دیگری از ریسک ها به عدم اطمینان در مورد نرخ بهره، نرخ ارز، قیمت سهام و قیمت کالاها و مواردی نظیر این ها مربوط می شود. عدم اطمینان ناشی از نوسانات زیاد نرخ های بهره می تواند تأثیر بسیار نامطلوبی بر توان یک شرکت در اخذ تسهیلات مالی با هزینه مناسب به منظور عرضه خدمات و محصولات داشته باشد، عملکرد فروش شرکت هایی که در بازارهای خارجی فعالیت می کنند تا اندازه زیادی تحت تأثیر نرخ برابری پول آن ها در برابر ارزهای خارجی قرار دارد. همچنین سودآوری شرکت هایی که مواد اولیه خود را از خارج کشور وارد می کنند نیز به صورت مشابهی تحت تأثیر این مسئله قرار دارد.
هرچند بازارهای مالی با ریسک عجین شده است، اما همین بازارها ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتقه را برای مواجهه با ریسک در اختیار فعالان بازارهای مالی قرار می دهند.
کشف قیمت در بازار مشتقه
بازار قراردادهای آتی اطلاعات بسیار مفید و ارزشمندی را در ارتباط باقیمت دارایی پایه این قراردادها ارائه می کند. بازار قراردادهای آتی ابزار اصلی تعیین قیمت نقد یک قلم دارایی محسوب می شود. ممکن است این مسئله غیرعادی به نظر برسد، زیرا معمولاً دارایی های پایه قراردادهای آتی از بازار نقد بزرگ و وسیعی برخوردارند و چنین به نظر می رسد که نیازی به کمک گرفتن از بازار آتی برای تعیین قیمت نقد آن ها نباشد. (طلا، نفت، و سایر کالاها در مکان های گوناگون و زمان های متفاوت معامله می شوند). درون هر طبقه از دارایی ها، انواع دارایی ها باکیفیت های مختلف وجود دارد. بنابراین معیارهای متعددی برای قیمت «نقد» یک دارایی وجود دارد. بازار قراردادهای آتی این اطلاعات را گردآوری می کند و آن را به یک اجماع همگانی تبدیل می کند که منعکس کننده ی قیمت نقد آن دارایی خاص مربوط به قرارداد آتی موردنظر است. دارایی پایه قراردادهای مشتقه در مناطق مختلف دنیا در حال معامله است و در آن مناطق قیمت های نقدی متفاوتی دارد. در بازار قراردادهای آتی، می توان قیمت های آتی نزدیک ترین سررسید را به عنوان معیاری برای مقایسه باقیمت های نقدی دارایی پایه در نظر گرفت. قیمت قرارداد و پیمان آتی، همچنین اطلاعاتی در مورد آنچه مردم از قیمت های نقد و آتی انتظار دارند در اختیار ما قرار می دهد. قیمت های نقد نیز همین اطلاعات را در خود دارد اما ممکن است استخراج این اطلاعات از بازار نقد سخت تر از بازار قراردادهای آتی باشد. درواقع، قیمت آتی منعکس کننده قیمتی است که یک مشارکت کننده در بازار می تواند امروز قیمت را برای خود تثبیت کند و با عدم اطمینان قیمت نقد در آینده مواجه نشود. قیمتی که قراردادهای آتی در آن معامله می شوند در حقیقت بهایی است که طرفین معامله برای کاهش یا انتقال ریسک نوسان قیمت ها در آینده می پردازند.
بنابراین بازارهای آتی “کشف قیمت” را ممکن می سازند. کارکرد قراردادهای اختیار معامله تااندازه ای تفاوت دارد. این ابزار به شکل دیگری به پوشش ریسک کمک می کند. دارنده اختیار معامله در هنگامی که قیمت در جهت مطلوب وی حرکت می کند منتفع شده و در غیر اینصورت بازیان محدودی مواجه می شود. این ابزار بیش از آنکه کشف قیمت ها را نشان دهد، نوسانات قیمت را منعکس می نماید. بازارهای اختیار معامله پیش بینی قیمت های نقد در آینده را به صورت مستقیم در اختیار ما قرار نمی دهند. اما آن ها اطلاعات ارزشمندی در مورد نوسانات و درنتیجه درباره ی ریسک دارایی پایه در بازار نقدی در اختیار ما قرار می دهند. لذا نوسان قیمت ها از عوامل مهم تأثیرگذار در قیمت گذاری این ابزار به شمار می رود.
انواع ابزار مشتقه مبتنی بر دارایی پایه
قراردادهای مشتقه عبارت است از توافقی میان دو طرف که هر یک می پذیرد برای دیگری کاری را در زمان مشخصی در آینده به انجام رساند. ابزار مشتقه ابزارهای مالی هستند که بخش عمده ارزش آن ها از یک دارایی پایه، نرخ مرجع و یا شاخص “مشتق” می شود. همان طور که از تعریف فوق برمی آید، عملکرد ابزار مشتقه تحت تأثیر عملکرد دارایی پایه قرار دارد.
ابزار مشتقه ممکن است بر اساس دارایی های واقعی و یا دارایی های مالی باشند:
- دارایی های واقعی، دارایی های ملموس و فیزیکی است و کالاهایی از قبیل محصولات کشاورزی، فلزات و منابع انرژی را شامل می شود.
- دارایی های مالی مواردی از قبیل سهام، اوراق قرضه، وام و ارز را شامل می شود.
اوراق بهادار ابزار مالی قابل معامله است و نشانگر نوعی ادعا در خصوص گروهی از دارایی هاست. تمامی ابزار مشتقه بر پایه عملکرد تصادفی جزء دیگری قرار دارند. به همین دلیل است که کلمه ی مشتقه، استفاده می شود، ارزش ابزار مشتقه از عملکرد چیز دیگری مشتق می شود. از آن چیز دیگر، اغلب با عبارت “دارایی پایه” یاد می شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، ارز، یا کالا باشد که همه ی این ها دارایی هستند اما دارایی پایه، می تواند یک عنصر تصادفی نیز باشد، مثل آب وهوا که دارایی محسوب نمی شود. حتی دارایی پایه، ممکن است یک ابزار مشتقه دیگر مثل قراردادهای آتی یا اختیار معامله باشد.
ابزار مشتقه کالایی و مالی
لذا با توجه به این توضیحات، ابزارهای مشتقه را می توان برحسب نوع دارایی پایه موضوع قرارداد به دو گروه کلی ابزارهای مشتقه “کالایی” و ابزارهای مشتقه “مالی” تقسیم بندی نمود:
- در ابزارهای مشتقه کالایی، دارایی پایه موضوع قرارداد یک کالا و یا شاخصی است که برحسب کالا تعریف می شود. برای مثال، پیمان های آتی نفت خام به تعیین قیمت، میزان و تاریخ تحویل آتی نفت خام باکیفیتی مشخص که در شرایط قرارداد ذکرشده، می پردازد.
- در ابزارهای مشتقه مالی، دارایی پایه شامل ابزارهای مالی، نرخ بهره، نرخ ارز و یا شاخص های مالی است. سهام شرکت ها، اوراق قرضه، نرخ ارز، نرخ بهره و یا شاخص های بازار سهام تنها برخی از دارایی های پایه در مشتقه های مالی هستند.
برخی از ابزار مشتقه ، بیش از یک دارایی پایه دارند. برای مثال، ارزش یک مشتقه مالی ممکن است بر اساس تفاوت میان نرخ بهره دو کشور مختلف یعنی برحسب دو نرخ مرجع متفاوت تعیین شود. ابزارهای مشتقه دارای عمرمحدود و معین هستند. به عبارت دیگر، آن ها در یک تاریخ مشخص منعقد و در یک زمان معین نیز خاتمه می یابند. ابزارهای مشتقه، توافق میان دو طرف معامله (فروشنده و خریدار) محسوب می شود که به موجب آن هر یک از طرفین، کاری برای طرف مقابل انجام می دهد. این قراردادها دارای قیمت هستند. خریدار سعی می کند که تا حد ممکن آن را ارزان تر بخرد و از طرف دیگر، فروشنده سعی می کند تا جایی که می تواند آن را گران تر بفروشد.
بازارهای مشتقه
قراردادهای مشتقه در دو بازار مختلف ایجاد و مورد معامله قرار می گیرند، بازار بورس و بازار خارج از بورس:
- بورس، بازار سازمان یافته ای است که ازنظر فیزیکی مکان معینی داشته و عرضه و تقاضا تعیین کننده قیمت، در این بازار است. قراردادها در بورس به شکل استاندارد و دارای قوانین منظم است و قیمت های مربوطه برای تمام کسانی که وارد بازار می شوند یکسان است. قراردادهای بورسی دارای شرایط و ویژگی های یکسان می باشند و در بورس های مربوط به اختیار معامله و یا بورس های مربوط به قراردادهای آتی معامله می شوند.
- در کنار بازارهای سازمان یافته بورس، مجموعه ای از بازارها وجود دارند که برخلاف بورس ها که ازنظر فیزیکی مکان معین دارند، به صورت شبکه ای مبنی بر ارتباطات تلفنی و رایانه ای هستند. معمولاً مکالمات تلفنی در فرابورس ها ضبط شده و در دعاوی حقوقی با موارد اختلاف برانگیز بین معامله کنندگان، مورد استناد قرار می گیرند.
مهم ترین مزیت فرابورس نسبت به بورس، عرضه تسهیلات بیشتر در بازار معاملات است زیرا شرایط قرارداد را بورس تعیین نمی کند و معامله گران به راحتی می توانند در گفتگوی مستقیم با یکدیگر، در رفع نیازهای خود به راه حل های بهینه برسند. تنها مسئله ای که به صورت جدی در فرابورس ها مطرح است، ریسک اعتباری طرفین معامله است یعنی این احتمال وجود دارد که طرفین به تعهدات خود عمل نکنند. درنتیجه قراردادهای خارج از بورس (OTC)، معاملاتی هستند که توسط دو نفر در هر جای دیگری غیر از بورس ایجاد می شود. این قراردادها به صورت خصوصی بین دو طرف انجام می شود و هیچ گونه واسطه ای در این بین وجود ندارد.
بازیگران بازار مشتقه
دو گروه اصلی در بازارهای مشتقه حضور دارند:
- دسته اول کسانی هستند که به دنبال مدیریت ریسک سرمایه گذاری هایشان هستند. این گروه تلاش دارند تا با شناسایی میزان ریسک واقعی، آن را به سطح موردنظر خود برسانند. فرایند مذکور معمولاً سرمایه گذاران را در جهت کاهش ریسک و حتی در برخی موارد از بین بردن کامل ریسک یاری می دهد، مورد اخیر که به از بین رفتن کامل ریسک می انجامد به مصون سازی یا پوشش ریسک موسوم است.
- دسته دوم مشارکت کنندگان در بازارهای مشتقه سفته بازان هستند. این گروه برخلاف گروه اول، به استقبال ریسک می روند و تلاش دارند تا با پیش بینی جهت آتی قیمت ها سود ببرند.
البته در معاملات مشتقه لزوماً این طور نیست که یک طرف معامله قصد مصون سازی و طرف دیگر قصد سفته بازی داشته باشد. در بسیاری موارد دو طرف معامله بدنبال مصون سازی موقعیت خود هستند، منتها قصد و دیدگاه آن ها متفاوت است. برای نمونه حالتی را در نظر بگرید که یک معدن کار طلا قصد فروش طلای استخراج شده خود را در دو ماه آینده دارد، وی نگران کاهش قیمت های آتی طلا است. لذا با ورود به پیمان آتی طلا، صرف نظر از تغییرات قیمت طلا در دو ماه آینده، قادر خواهد بود آن را در قیمت ثابتی که امروز در قرارداد توافق می کند به فروش رساند. از سوی دیگر، خریدار پیمان آتی، جواهرسازی است که برای ساختن سفارش های خود در دو ماه آینده به طلا نیاز دارد و نگران افزایش قیمت آن می باشد. لذا وی با خرید پیمان آتی طلا، ریسک افزایش قیمت طلا را خنثی می کند. همان طور که در مثال اخیر ملاحظه شد، هر دو طرف معامله به قصد مصون سازی وارد معامله آتی طلا شده اند. از آنجا که نوسانات احتمالی قیمت در آینده براثر تغییرات در میزان عرضه و تقاضا می تواند خسارات سنگینی را به تولیدکنندگان وارد سازد لذا فروش تضمینی محصولات به قیمت مشخص در آینده معلوم دغدغه اصلی تولیدکنندگان است. نوسانات احتمالی قیمت در آینده همچنین می تواند بسیاری از مصرف کنندگان مواد اولیه را با مشکلات جدی مواجه کند. بنابراین لازمه ایجاد یک بازار کارا و شفاف با حجم معاملاتی بالا، وجود انواع ابزارهای مختلف برای پاسخ به نیازها است. در این میان بازار ابزار مشتقه بهترین مکانی است که تولیدکنندگان و مصرف کنندگان می توانند نیازهای خود را به بهترین قیمت و در کمترین زمان ممکن برطرف کنند. با استفاده از ابزار مشتقه شرکت ها و افراد می توانند هرگونه ریسک نامطلوب را با پرداخت بهای آن به سایرین منتقل نمایند. کسانی که طرف مقابل معاملات مشتقه قرار می گیرند با ریسک هایی در جهت عکس مواجه هستند و یا تمایل به قبول ریسک دارند. همچنین ابزار مشتقه به سبب ویژگی های منحصر بفردی که به لحاظ ریسک و بازده دارند به صورت گسترده توسط سفته بازان مورداستفاده قرار می گیرند. حال که مفاهیم کلی ابزار مشتقه توضیح داده شد، در پایان نگاه مختصری بر تاریخچه بازارهای مشتقه خواهیم داشت:
تاریخچه
بازارهای مشتقه دارای تاریخچه طولانی و جالب توجهی هستند. بررسی تاریخچه این بازارها ما را قادر می سازد تا درک بهتری از ساختار بازارهای امروزی داشته باشیم. براین اساس شاید بتوان ویژگی های اصلی قراردادهای مشتقه را در تاریخ بشری یافت. سابقه “توافق” برای انجام معاملات تجاری و نیز وجود توافق به منظور بدست آوردن اختیار انجام معاملات تجاری در آینده، به صدها سال قبل بازمی گردد. جالب است بدانید همانند قراردادهای تجاری ساده، قراردادهایی که حتی انجام قراردادهای تجاری را در سررسید معین فراهم می آورند تاریخچه ای صدها ساله دارد. در قرون وسطی هم استفاده از قراردادهایی برای تحویل دارایی ها در آینده باقیمت ثابتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین می شد بسیار رایج بوده است. اولین نشانه های ظهور بازار قراردادهای آتی درصدها سال پیش در ژاپن دیده شد. با این همه ریشه شکل گیری بازارهای مالی را عمدتاً به سال ۱۸۴۸ میلادی نسبت می دهند که بورس شیکاگو به عنوان نخستین بازار نظام مند آتی پی ریزی شد. در اصل، این بازار برای معاملات غلات تشکیل شده بود و بر اساس آن کشاورزان با پیش شرط های قیمتی و زمانی، فروش محصولات خود را برای آینده تثبیت می کردند. در همان دوران، ایده اجرای قراردادهای اختیار معامله سفارشی توسط یک متخصص مالی معروف به نام راسل سیج ارائه شد. رشد قراردادهای آتی در قرن بیستم میلادی شتاب گرفت. در گام های بعدی هیات معاملات شیکاگو، بورس کالای شیکاگو و در ادامه بورس کالای نیویورک و همچنین بورس اختیار معامله شیکاگو به تأثیرگذارترین عوامل در بازارهای مشتقه دنیا تبدیل شدند. این بورس ها اقدام به ایجاد و بازاریابی موقت تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه به صورت ابتکاری نمودند. اگرچه در سده ی اول از ابتدای فعالیت معاملات آتی، این قراردادها بر روی محصولات کشاورزی اجرا می شد، اما در دهه ۱۹۷۰ بازارهای مالی شاهد معرفی معاملات مشتقه بر روی ابزارهای مالی از قبیل اوراق قرضه، ارز و شاخص سهام بود. هرچند امروزه هنوز هم معاملات مشتقه بر روی کالاها بخصوص کالاهایی چون نفت و فلزات گران بها از بازار فعالی برخوردار است؛ لیکن تمرکز اصلی معاملات بر مشتقات مالی قرار دارد.
دانستن این نکته شاید جالب باشد که مشتقات استاندارد که در بورس های دنیا پذیرفته شده اند؛ حجم کوچکی از کل معاملات مشتقه را در بر می گیرد. همان طور که پیشتر اشاره شد سابقه استفاده از قراردادهای اختیار معامله سفارشی به قرن نوزدهم بازمی گردد اما تا اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی این قراردادها تنها به عنوان محصولی در بازار خرده فروشی مطرح بود. با معرفی اختیار معامله استاندارد در سال ۱۹۷۳، معاملات اختیار معامله سفارشی به شدت با رکود مواجه شد. این در حالی بود که در آن زمان عامل دیگری در بازارهای مالی به شدت خودنمایی می کرد که موجبات رشد دوباره بازار مشتقه های مالی را فراهم آورد. در ابتدای دهه ۱۹۷۰ بازار ارز خارجی شناور شد و به نرخ ارز اجازه داده شد تا به صورت کاملاً آزادانه نوسان قیمت داشته باشد. آزادسازی نرخ ارز منجر به شکل گیری بازار قراردادهای آتی، اختیار معامله و پیمان های آتی نرخ ارز گردید. بازار پیمان های آتی ارز بعدها بانام ” بازار بین بانکی” شناخته شد که با حضور بازیگران اصلی آن یعنی بانک های بین المللی رشد سریعی را تجربه نمود. در دهه ۱۹۸۰ بانک ها با تکیه بر مقررات زدایی فعالیت هایشان، به این نکته پی بردند که با ایجاد مشتقات جدید و فروش آن به شرکت ها می توان ریسک های خاص هر بنگاه اقتصادی را با محصولاتی که مختص آن طراحی شده مدیریت کرد. بر این اساس بسیاری از بانک ها بر آن شدند تا باهدف کمک به شرکت هایی که قصد مدیریت ریسک دارند، بازار ابزار مشتقه را پی ریزی کنند. در این مسیر بانک ها نیز برای گریز از ریسک های ناخواسته موجود، بوسیله منابع و شبکه های ارتباطی بین المللی که در اختیاردارند به انتقال این ریسک ها به دیگران پرداختند و برای این منظور غالباً از بازار قراردادهای آتی کمک گرفتند.
بدین ترتیب، بانک ها توانستند ضمن انتقال ریسک به دیگران، از تفاوت ثبت خریدوفروش قراردادهای مشتقه به سود مناسبی دست یابند، همانند بانک ها، شرکت های تأمین سرمایه از بازیگران اصلی این بازارها هستند. بانک های تجاری و شرکت های تأمین سرمایه که در ایجاد بازارهای مشتقه نقش آفرینی می کنند تحت عنوان معامله گران بازار مشتقه شناخته می شوند. در حال حاضر، خریدوفروش ابزار مشتقه توسط این نهادها از فعالیت های مرسوم آن ها در بازارهای مالی به شمار می رود. بورس های مشتقه تا به امروز تغییرات زیادی را به خود دیده است که اغلب آن ها درنتیجه رشد رقابت در بازارهای خارج از بورس بوده است. تعدادی از این بورس ها تاکنون با یکدیگر ادغام و بسیاری دیگر که درگذشته شاید زیان ده بوده اند اکنون به سوددهی رسیده اند. در این میان تعدادی از بورس ها تلاش کرده اند تا آن دسته از قراردادهای مشتقه را که قبلاً به صورت سفارشی و خارج از بورس انجام می شد؛ به صورت استاندارد درآورند. همچنین بورس های مذکور تلاش زیادی در جهت کاهش سطح ضوابط و مقررات حاکم بر خود مصروف داشته اند. تعدادی از آن ها در مسیر توسعه، نحوه انجام معاملات را از حالت حضوری به حالت غیرحضوری و الکترونیکی تغییر داده اند. این روش بدلیل اینکه بر پایه شبکه جهانی اینترنت انجام پذیر است به نام معاملات الکترونیکی شناخته می شود. آنچه مسلم است آن است که آینده متعلق به معاملات الکترونیکی خواهد بود.
انواع ابزار مشتقه
چهار دسته اصلی ابزارهای مشتقه مالی را می توان به شرح زیر دانست، در مقالات بعدی به هریک از آن ها به صورت مجزا پرداخته خواهد شد.
- قردادهای آتی
- قراردادهای اختیار معامله (آپشن)
- قرادادهای فوروارد
- قردادهای سوآپ
در حال حاضر قراردادها و اختیار معامله های قابل معامله در بازار ایران، در سایت بورس کالا، قابل مشاهده است، در این سایت پس از باز کردن بخش بازارها و سپس بخش ابزار مشتقه، این دو نوع ابزار به شرح تصویر قابل مشاهده هستند:
برای مثال در بخش قراردادهای آتی، می توان از قرارداد آتی سکه، پسته، زعفران نگین و زعفران رشته ای نام برد. قرارداد آتی (که در مطالب بعدی به طور مفصل معرفی خواهد شد) قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند. برای مثال در قرارداد آتی سکه شما سکه خریدوفروش نمی کنید، بلکه یک قرارداد را که شامل ۱۰ عدد سکه می باشد معامله می کنید. در این قرارداد، دارایی پایه، اندازه، دوره معاملات، تاریخ تحویل، وجه تضمین اولیه، حداقل وجه تضمین، حداکثر حجم هر سفارش و… مشخص می گردد. از مزایای سرمایه گذاری در بازار آتی سکه می توان به پایین بودن هزینه معاملات و معافیت مالیاتی، شفافیت قیمت، استاندارد بودن و تضمین معاملات و تسویه حساب به موقع اشاره کرد. اما شاید بتوان مهم ترین شاخصه این سرمایه گذاری را امکان ورود با سرمایه کم به بازار آتی سکه دانست که درواقع همان اهرم مالی می باشد. درواقع در این نوع معاملات، مشتری با واریز مبلغی به عنوان ضمانت نزد بورس کالا می تواند اقدام به خرید و یا فروش ۱۰ سکه نماید، در صورت پیش بینی درست قیمت سکه، سود مشتری به حسابش واریز و در صورت زیان از مبلغ ضمانت مشتری برداشت و به حساب طرف مقابل واریز می گردد. به طور مثال خرید ١٠ قرارداد آتی سکه تحویل دی ۹۸ به معنای آن است که فروشنده قرارداد موظف است در دی ماه، به تعداد یک قرارداد که هر قرارداد شامل ده سکه است، سکه تحویل خریدار نماید. این قراردادها قبل از سررسید بارها خریدوفروش می شوند، و از محل تفاوت قیمت ها سود عاید خریداران و فروشندگان می شود.
بازار آتی یک بازار دوطرفه است، یعنی بسته به پیش بینی از قیمت ها می توان موقعیت های متناسب با آن را اتخاذ کرد، بدین معنی که وقتی قیمت افزایش می یابد افراد در قیمت پایین خرید خود را انجام داده و در قیمت بالاتر آن را به فروش می رسانند. از طرفی پیش بینی می کنند که قیمت ها کاهش خواهد یافت، در قیمت بالاتر اقدام به پیش فروش سکه کرده و پس از کاهش قیمت ها اقدام به خرید همان تعداد سکه می کنند و از اختلاف بین فروش و خرید منفعت کسب می کنند، حال آن که در خرید نقدی سکه تنها حالت ممکن خرید در قیمت های پایین است و زمان ریزش قیمت ها جز راه حل فروش و جلوگیری از ضرر بیشتر اقدام جایگزینی ندارند. در مطالب بعدی، به طور دقیق تر و جزئی تر به معاملات ابزارهای مشتقه در بازار ایران پرداخته خواهد شد.
